O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti

 
12.2. O„zbekistonda investitsiya faoliyatini amalga oshirishning
huquqiy asoslari 
Investitsiya siyosatini amalga oshirishda bozor munosabatlarini mos 
dastaklardan foydalanish, ya‘ni investitsion jarayon qatnashchilarining huquq va 
majburiyatlarini belgilab berish, mamlakatda investorlar uchun to‗laqonli 
raqobatni ta‘minlash, moddiy va aqliy boyliklarni boshqarishda batamom erkin 
harakat va shunga tenglashtirilgan tadbirlarni amalga oshirishni talab etadi. 
Jumladan 1993 yilning 6 maydagi qabul qilingan "Sug‗urta to‗g‗risida‖gi 
qonunning 10 - moddasi quyidagicha ko‗rsatib o‗tilgan edi - ―Sugurtalovchilarda 
qiymati to‗langan ustav kapitalining va sug‗urta zahiralarining mavjud bo‗lishi, 
shuningde qayta sug‗urta qilish tizimi sug‗urtalovchilar moliyaviy barqarorligining 
negizi hisoblanadi‖. Ushbu qonunning 11-moddasida esa «Sug‗urta tashkilotlari o‗z 
moliyaviy ahvollarini barqaror saqlab turish maqsadida investitsiyaga berishga yoi 
sug‗urta zahiralari va o‗zga mablag‗lardan boshqa yol bilan foydalanishga haqlidir. 
Tijorat faoliyatini qo‗shma va boshqa xil ishlab chiqarish hamda tijorat tuzilmalarini 
tashkil qilishda qatnashish yo‗li bilan ham amalga oshirish mumkin‖ deb 
belgilangan. 
O‗zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekbrda qabul qilingan 
‖Investitsiya faoliyati to‗g‗risida‖gi qonunida investitsiya faoliyati hamda 
investitsiya faoliyati bilan shug‗ullanish tartiblari ko‗rsatib o‗tilgan. Ushbu 
qonunning 4-moddasida investitsiyalarni amalga oshirish shakllari haqida to‗xtalib 
o‗tilgan, ya‘ni investorlar investitsiyalarni quyidagi yo‗llar bilan amalga oshirishlari 
mumkin: 
- yuridik shaxs tuzish yoi ularning ustav jamg‗armalarida (kapitallarida) 
ulushli ishtirok etish, jumladan mol-mulkni yoki aksiyalarni olish; 

---

165 
- qimmatli qog‗ozlar, shu jumladan O‗zbekiston Respublikasi rezidentlari 
tomonidan emissiya qilingan qarz majburiyatlarini olish; 
- konsessiyalari, shu jumladan tabiiy resurslarni qidirish, ishlab chiqish, qazib 
olish yoki ulardan foydalanishga bo‗lgan konsessiyalarni olish; 
- mulk huquqini, shu jumladan ular joylashgan yer uchastkalari bilan 
birgalikda savdo va xizmat ko‗rsatish sohalari ob‘ektlariga, turar joylarga mulk 
huquqini, shuningdek yerga hamda boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan 
foydalanish huquqini qonun hujjatlariga muvofiq olish. 
Investorlar investitsiyalarni qonun hujjatlariga zid bo‗lmagan boshqa 
shakllarda ham amalga oshirishlari mumkin. Investor investitsiyalash maqsadi, 
yo‗nalishi, turi va hajmini mustaqil ravishda belgilaydi, buni amalga oshirish uchun 
shartnoma asosida, qoida tariqasida, tanlov savdosini o‗tkazish yo‗li bilan yuridik
va jismoniy shaxslarni investitsiya faoliyati ishtirokchilari sifatida jalb etadi. 
Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo‗lsa, investor, 
o‗ziga zarur bo‗lgan mol-mulkni yuridik va jismoniy shaxslardan o‗zaro kelishuv 
asosida belgilanadigan shartlarda hajmi va nomenlaturasini cheklamagan tarzda 
olishga haqli. 
Shu bilan bir qatorda investor qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda 
boshqa huquqlarga ham ega bo‗lishi mumin. Masalan, «Investitsiya faoliyati 
to‗g‗risida»gi 
qonunning 14-moddasida investitsiya faoliyatini davlat 
tomonidan tartibga solishning quyidagi yo‗llar bilan amalga oshirilishi belgilangan: 
-
investitsiya faoliyatining qonunchili negizi takomillashtirish; 
-
soliq to‗lovchilar va soliq solish ob‘ektlarini, soliq stavkalari va ularga doir 
imtiyozlarni tabaqalashtiruvchi soliq tizimini qo‗llash; 
-
asosiy fondlarni jadal amortizatsiya qilish; 
-
normalar, qoidalar va standartlarni belgilash; 
-
monopoliyaga qarshi choralarni qo‗llash; 
-
kredit siyosati va narx belgilash siyosatini o‗tkazish; 
-
erga va boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish 
shartlarini belgilash; 

---

166 
-
investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish mexanizmlarini belgilash; 
-
O‗zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritilgan ivestitsiya 
loyihalarining amalga oshirilishi monitoringini yuritish; 
-
investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qonun hujjatlarida 
nazarda tutilgan boshqa shakllarda ham amalga oshiriladi. 
O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2009 yil 3 iyuldagi 68-son 
buyrug‗i bilan tasdiqlangan «Sug‗urtalovchi va qayta sug‗urtalovchining 
investitsiya faoliyati to‗g‗risida»gi Nizomda sug‗urtalovchi va qayta 
sug‗urtalovchining investitsiya faoliyatining ob‘ektlari quyidagicha etib 
belgilangan: 
-
O‗zbekiston Respublikasining davlat qimmatli qog‗ozlari; 
-
xorijiy davlatlarning davlat qimmatli qog‗ozlari; 
-
bank sertifikatlari (depozit sertifikatlari); 
-
kredit tashkilotlariga qo‗yilgan omonatlar (depozitlar); 
-
ko‗char va ko‗chmas mol-mulk (binolar, inshootlar, uskunalar va boshqa 
moddiy boyliklar) hamda ularga doir huquqlar; 
-
yuridik shaxslarning ustav kapitalida ishtirok etish ulushi; 
-
O‗zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq, O‗zbekiston 
Respublikasi hududida chiqarish va muomalaga kiritishga ruxsat berilgan, yoki 
tegishli vakolatli organ tomonidan berilgan qimmatli qog‗ozlar bozorida savdoni 
tashkil etish bo‗yicha faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziyaga 
(ruxsatnomaga) ega bo‗lgan xorijiy emitentlar tomonidan chiqarilgan hamda 
qimmatli qog‗ozlar bozorida muomalaga qo‗yilgan qimmatli qog‗ozlar. 
Mazkur Nizomga ko‗ra sug‗urtalovchi sug‗urtalovchi va qayta 
sug‗urtalovchi investitsiya faoliyatini amalga oshirishda quyidagilarga rioya etishi 
kerak:
-
O‗zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2008 yil 22 apreldagi 41-son 
buyrug‗i bilan tasdiqlangan "Sug‗urtalovchilar va qayta sug‗urtalovchilarning 
to‗lov qobiliyati to‗g‗risidagi nizom" bilan belgilangan sug‗urtalovchilar (qayta 
sug‗urtalovchilar) aktivlarini joylashtirishga oid talablarga va O‗zbekiston 

---

167 
Respublikasi moliya vazirining 2008 yil 20 noyabrdagi 107-son buyrug‗i bilan 
tasdiqlangan "Sug‗urtalovchilarning sug‗urta zahiralari to‗g‗risidagi nizom" bilan 
belgilangan sug‗urta zahiralarini joylashtirish tartibiga oid talablarga rioya qilish; 
-
moliyaviy, texnik va axborot resurslari mavjudligini ta‘minlash; 
-
mablag‗larni investitsiya qilish maqsadga muvofiqligi haqida mas‘ul 
shaxsning yozma xulosalarini olish; 
-
mas‘ul shaxsning ushbu Nizom bilan belgilangan malakaviy talablarga 
muvofiqligini ta‘minlash bO‗yicha fikrlar bayon etilgan.
Shuningdek O‗zbekiston Respublikasi Moliya vaziririning 2008 yil 22 
apreldagi 41-son buyrug‗i bilan tasdiqlangan «Sug‗urtalovchilar va qayta 
sug‗urtalovchilarning to‗lov qobiliyati to‗g‗risida»gi Nizomda sug‗urtalovchilar va 
qayta sug‗urtalovchilar aktivlarini joylashtirishga oid talablar belgilangan. Unga 
ko‗ra: 
-
sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) boshqa yuridik shaxslarning ustav 
kapitallariga joylashtirgan aktivlarining umumiy summasi, agar qonun hujjatlarida 
boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‗lsa, sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) 
ustav kapitalining 50 foizi miqdori; 
-
sug‗urtalovchining va qayta sug‗urtalovchining har qanday bitta yuridik 
shaxsning ustav kapitalida ishtirok etish ulushi ushbu yuridik shaxsning ustav 
kapitalining 30 foizidan oshmasligi shart, (sug‗urta faoliyati, shuningdek sug‗urta 
faoliyatini ta‘minlashga yo‗naltirilgan faoliyatni amalga oshiradigan sho‗‗ba 
korxonalar bundan mustasno); 
-
sug‗urtalovchining (qayta sug‗urtalovchining) aktivlari ko‗chmas mulk 
ob‘ektlariga joylashtirilganda, sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) aktivlarining 
50 foizidan ortig‗ini bitta yer uchastkasi yoki ko‗chmas mulkning boshqa ob‘ektiga 
yoxud bitta ob‘ekt sifatida ko‗rilishi mumkin bo‗lgan yer uchastkalari va ko‗chmas 
mulk ob‘ektlari majmuiga joylashtirishga yo‗l qo‗yilmaydi; 
-
sug‗urtalovchining 
(qayta 
sug‗urtalovchining) 
aktivlarini 
bank 
omonatlariga (depozitlariga) joylashtirishda, bitta tijorat bankiga joylashtirilgan 

---

168 
omonat sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) aktivlarining 40 foizidan oshmasligi 
shart. 
-
sug‗urtalovchining 
(qayta 
sug‗urtalovchining) 
aktivlarini 
kredit 
tashkilotlarida (tijorat banklaridan tashqari) omonatlarga (depozitlarga) 
joylashtirishda, omonatlarning (depozitlarning) umumiy summasi sug‗urtalovchi 
(qayta sug‗urtalovchi) aktivlarining 10 foizidan oshmasligi shart. 
-
sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) aktivlarini bitta yuridik shaxsning 
ustav kapitaliga joylashtirish yoki bitta yuridik shaxsda ishtirok etish bo‗yicha 
boshqa huquqlari, agar qonun hujjatlarida boshqa qoida nazarda tutilmagan bo‗lsa, 
sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) aktivlarining 30 foizidan oshmasligi shart
16
. 
Shu bilan birga sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) aktivlarini quyidagi 
yo‗llar bilan joylashtirish taqiqlanadi: 
-
intellektual mulkka qo‗yilmalar (dasturiy ta‘minot, ma‘lumotlar bazasi, 
adabiyot, firma nomlari va tovar belgilarini xarid qilish bundan mustasno); 
-
mazkur Nizomda nazarda tutilgan hollardan tashqari, jismoniy va yuridik 
shaxslar bilan qarz shartnomasini tuzish (moliyaviy yordam berish). 
Shu bilan bir qatorda sug‗urtalovchilar (qayta sug‗urtalovchilar) aktivlarini 
joylashtirishga oid, shuningdek, qayta sug‗urta qilish operatsiyalariga oid 
talablarga rioya qilinganligi to‗g‗risida ma‘lumotlar taqdim etish tartibi va 
muddatlari belgilangan:
 
-
sug‗urtalovchilar (qayta sug‗urtalovchilar) to‗lov qobiliyati normativlari 
hisob-kitobini va sug‗urtalovchilarning (qayta sug‗urtalovchilarning) aktivlarini 
joylashtirishga oid, shuningdek qayta sug‗urta qilish operatsiyalariga oid talablarga 
rioya qilinganligi to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni har chorak, chorak o‗tgandan keyingi 
oyning 25 sanasigacha Davsug‗urtanazoratga taqdim etishadi; 
-
umumiy sug‗urta sohasida yoki faqat qayta sug‗urta qilish faoliyatini 
amalga oshiradigan sug‗urtalovchining to‗lov qobiliyati marjasining yetarlliligi 
16
O‗zbеkiston Rеspublikasi Moliya vazirining 2008 yil 22 aprеldagi 41-sonli buyrug‗i bilan tasdiqlangan 
―Sug‗urtalovchilar va qayta sug‗urtalovchilarning to‗lov qobiliyati to‗g‗risida‖gi Nizom.

---

169 
normativi hisob-kitobi mazkur Nizomning 1-ilovasiga muvofiq keltirilgan shakl 
bo‗yicha taqdim etiladi;
-
hayotni sug‗urta qilish sohasida sug‗urta faoliyatini amalga oshiradigan 
sug‗urtalovchining to‗lov qobiliyati marjasining yetarlliligi normativi hisob-kitobi 
mazkur Nizomning 2-ilovasiga muvofiq keltirilgan shakl bo‗yicha taqdim etiladi.
Shuningdek to‗lov qobiliyati normativlariga va sug‗urtalovchilar (qayta 
sug‗urtalovchilar) aktivlarini joylashtirishga oid, shuningdek, qayta sug‗urta qilish 
operatsiyalariga oid talablarga rioya qilmaslik holatlarida
17
: 
-
hisobot davridagi (chorak, yarim yil, 9 oy, 1 yil) faoliyat yakunlari 
bo‗yicha to‗lov qobiliyati marjasining yetarlliligi normativi 1 dan 0,5 gacha 
kamaygan taqdirda, sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) kamchilik aniqlangan 
sanadan boshlab o‗n kun ichida moliyaviy ahvolni sog‗lomlashtirish bo‗yicha 
chora-tadbirlar majmuasini ishlab chiqadi va Davsug‗urtanazoratga kelishish 
uchun taqdim etadi; 
-
chora-tadbirlar majmuasi kamchilik aniqlangan sanadan boshlab olti oydan 
ko‗p bo‗lmagan muddat uchun ishlab chiqiladi va moliyaviy ahvolni 
barqarorlashtirish tadbirlarini, muddati va ushbu tadbirdan kutilayotgan natijalari 
ko‗rsatilgan holda, o‗z ichiga olishi lozim;
-
chora-tadbirlar majmuasini ishlab chiqishda, sug‗urtalovchining (qayta 
sug‗urtalovchining) moliyaviy ahvolini eng qisqa muddatlarda sog‗lomlashtirishga 
olib keluvchi chora-tadbirlar ustuvor, deb qaralishi lozim; 
-
chora-tadbirlar majmuasida ustav kapitali miqdorining o‗zgarishi, qayta 
sug‗urta qilish operatsiyalarining kengaytirilishi, tarif siyosatining o‗zgartirilishi, 
debitor va kreditor qarzlarning qisqartirilishi, aktivlar tuzilmasining o‗zgarishi, 
shuningdek to‗lov qobiliyatini saqlab turuvchi O‗zbekiston Respublikasi qonun 
hujjatlariga zid bo‗lmagan boshqa usullarning qo‗llanilishi ham nazarda tutilishi 
mumkin; 
17
O‗zbеkiston Rеspublikasi Moliya vazirining 2008 yil 22 aprеldagi 41-sonli buyrug‗i bilan tasdiqlangan 
―Sug‗urtalovchilar va qayta sug‗urtalovchilarning to‗lov qobiliyati to‗g‗risida‖gi Nizom.

---

170 
-
zarur 
hollarda, 
Davsug‗urtanazorat 
sug‗urtalovchiga 
(qayta 
sug‗urtalovchiga) vujudga kelgan holatning sabablarini o‗rganish va 
sug‗urtalovchining 
(qayta 
sug‗urtalovchining) 
moliyaviy 
ahvolini 
sog‗lomlashtirish chora-tadbirlar majmuasini ishlab chiqishga ko‗maklashish 
uchun o‗zining vakilini yuborish huquqiga ega; 
-
sug‗urtalovchining (qayta sug‗urtalovchining) rahbari tomonidan 
tasdiqlangan chora-tadbirlar majmuasi Davsug‗urtanazoratga ikki nusxada taqdim 
etiladi. Agar chora-tadbirlar majmuasida ustav kapitalini ta‘sischilar 
(aktsiyadorlar) mablag‗lari hisobidan o‗zgartirish nazarda tutilgan bo‗lsa, chora-
tadbirlar majmuasi ta‘sischilar bilan kelishilgan bo‗lishi kerak;
-
taqdim etilgan chora-tadbirlar majmuasi va hisobotlarning tahlili asosida 
Davsug‗urtanazorat sug‗urtalovchiga (qayta sug‗urtalovchiga) moliyaviy ahvolni 
yaxshilash bo‗yicha maslahatlar beradi, shuningdek chora-tadbirlar majmuasida 
belgilangan tadbirlarning amalga oshirilishini nazorat qiladi;
-
hisobot davridagi (chorak, yarim yil, 9 oy, 1 yil) faoliyat yakunlari 
bo‗yicha to‗lov qobiliyati marjasining yetarlliligi normativi 0,5 dan kamaygan 
taqdirda, sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) litsenziyasi(lari)ning amal qilishi 
to‗xtatib turiladi yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tugatiladi
18
;
-
sug‗urtalovchilarning 
(qayta 
sug‗urtalovchilarning) 
alohida 
tavakkalchiliklar bo‗yicha majburiyatlarining yo‗l qo‗yiladigan eng ko‗p miqdori 
yoki majburiyatlari jamining yo‗l qo‗yiladigan eng ko‗p miqdori normativlari, 
hamda 
sug‗urtalovchilarning 
(qayta 
sug‗urtalovchilarning) 
aktivlarini 
joylashtirishga oid, shuningdek qayta sug‗urta qilish operatsiyalariga oid talablarga 
rioya qilinmagan taqdirda, Davsug‗urtanazorat sug‗urtalovchiga (qayta 
sug‗urtalovchiga) yo‗l qo‗yilgan kamchiliklarni, ammo sug‗urtalovchi (qayta 
sug‗urtalovchi) ko‗rsatmani olgan sanadan boshlab bir oydan ko‗p bo‗lmagan 
muddatda bartaraf etishi to‗g‗risida ko‗rsatma beradi;
18
O‗zbеkiston Rеspublikasi Moliya vazirining 2008 yil 22 aprеldagi 41-sonli buyrug‗i bilan tasdiqlangan 
―Sug‗urtalovchilar va qayta sug‗urtalovchilarning to‗lov qobiliyati to‗g‗risida‖gi Nizom.

---

171 
-
kamchiliklar belgilangan muddatda bartaraf etilgandan so‗ng uch kun 
ichida, sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) Davsug‗urtanazoratga tegishli hisob-
kitoblar va kamchiliklarni bartaraf etilganligi to‗g‗risida ma‘lumotlarni taqdim 
etishi shart; 
-
sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) tomonidan mazkur Nizomda 
belgilangan normativ va talablarga rioya qilinmagan, moliyaviy ahvolni 
sog‗lomlashtirish bo‗yicha choralar ko‗rilmagan, sug‗urtalovchining (qayta 
sug‗urtalovchining) moliyaviy ahvolini sog‗lomlashtirish chora-tadbirlar 
belgilangan muddatda erishilmagan taqdirda, belgilangan muddatda yo‗l qo‗yilgan 
kamchiliklarni bartaraf etish to‗g‗risidagi Davsug‗urtanazorat ko‗rsatmasini 
bajarmagan taqdirda, sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) litsenziyasining amal 
qilishi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tugatiladi.