O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti

Nazorat savollari: 
1. Sug‗urta polislarini qanday guruhlarga ajratish mumkin? 
2. Qanday sug‗urta polislari investitsion shartnomalarga o‗xshab ketadi? 
3. Qolgan umrni sug‗urta qildirish polislarini tavsiflab bering? 

---

155 
4. Umrbod sug‗urta polislari qanday jihatlari bilan ajralib turadi? 
5. Daromadsiz umrbod polislar uchun qanday xususiyatlar xos? 
6. Qolgan umrni sug‗urta qildirishning daromadli polislari qancha muddatga 
beriladi? 
7. ―Universal hayot‖ polislarini qanday polislar guruhiga kiradi? 

---

156 
12-BOB. HAYOT SUG„URTASI BILAN SHUG„ULLANUVCHI SUG„URTA 
KOMPANIYASINING INVESTITSION FAOLIYATI 
 
12.1. Sug„urta kompaniyalarining investitsiya faoliyati. Inflyasiya va
uning investitsion faoliyatga ta‟siri 
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‗tish har bir tarmoq 
iqtisodiyotini jadal rivojlantirish, investitsiyalardan foydalanish samaradorligini 
oshirishga bog‗liq bo‗ladi. Investitsiyalarni bozor iqtisodiyotiga moslashtirish 
investitsion siyosatni ham tubdan tubdan o‗zgartirishni talab qilmoqda. Shu 
bilan birga investitsion siyosatni amalga oshirish chog‗ida bozor 
munosabatlariga mos dastaklardan foydalanishni, ya‘ni investitsion jarayon 
ishtirokchilarining huquq va majburiyatlarini belgilashni, mamlakatda 
investorlar uchun to‗laqonli raqobatni ta‘minlashni, moddiy va intellektual 
boyliklarni boshqarishda batamom erkin harakat va shunga tenglashtirilgan 
tadbirlarni amalga oshirishni taqoza etmoqda. Investitsiyalar yuqori likvidli 
instrumentlarga bo‗lgan qurilmalar bilan balanslangan bo‗lsa, unda qurilmalarning 
barchasi (portfel) hayotni sug‗urtalash bo‗yicha kompaniyalarning investitsion 
siyosatini optimallashtiradi
8
. Bu borada turli iqtisodchi olim va amaliyotchilar 
o‗zlarining ilmiy nuqtai nazaridan kelib chiqib, quyidagicha ta‘riflar bergan. 
Masalan prefessor E.V.Mixaylovning fikricha ―investitsiya bu-sub‘ekt 
ixtiyoridagi barcha moliyaviy, moddiy va boshqa boyliklarni kelajakda iqtisodiy 
samara olish uchun biror ob‘ektga sarflashdir». Bu o‗rinda investitsiyaning 
mohiyati bilan mazmunini bozor iqtisodiyotiga moslashtirib ochib berishga 
harakat qilingan. Boshqa bir iqtisodchi olimning investitsiyaga tarif berishicha, 
―tadbirkorlik va boshqa faoliyat turlari ob‘ektlariga foyda, yaratiladigan yoki 
ijtimoiy samara beradigan mulkiy yoki intellektual boyliklarning hamma turlari 
investitsiyalardir‖
9
deb o‗zining fikr va mulohazalarini bildirib o‗tganlar. 
8
David Bland Insurance: Principles and Practice. The Chartered Insurance Institute, Great Britain, 2003. 
9
Бачоров В.В. «Инвестиции» изд. «Питер» 2002 г. 

---

157 
―Investitsiya‖ atamasi lotin tilidagi ―Invest‖ so‗zidan kelib chiqqan bo‗lib, 
―qo‗yish‖, ―mablag‗ni safarbar etish‖ ma‘nosini bildiradi. Aksariyat hollarda 
―Investitsiya‖ tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat ob‘ektlariga kiritiladigan 
moddiy va nomoddiy ne‘matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida tariflanadi
10
. 
Mamlakat iqtisodiyotida investitsiyalarning ahamiyati to‗g‗risida fikr 
yuritadigan bo‗lsak, bu o‗rinda ―Investitsiya‖ tushunchasining moliyaviy, 
mulkiy va intellektual qadriyatlarni takror ishlab chiqarishning inikosi bo‗lmish 
dastlabki va asosiy tushuncha bo‗lib maydonga chiqishini unutmaslik kerak. 
Shuningdek iqtisodiyotimizda investitsiya xususida qonuniy hujjatlar 
1991 yildan boshlab qabul qilingan va o‗tgan vaqt ichida ular ancha 
takomillashtirildi. 
Investitsiya 
f a o l i y a t i
to‗g‗risida 
O‗zbekiston 
Respublikasining 1998 yil 24 dekabrda qabul qilgan qonunda ko‗rsatilishicha, 
investitsiya bu - iqtisodiy samara (foyda, daromad) olish yoki ijobiy ijtimoiy natijaga 
erishish uchun sarflanadigan pul mablag‗lari, banklarga qo‗yilgan omonatlar, 
paylar, qimmatli qog‗ozlar (aksiya, obligatsiyalar), texnologiyalar, mashinalar, 
asbob-uskunalar, litsenziyalar va samara beradigan boshqa har qanday 
boyliklardir. Investitsiya faoliyati haqidagi qonunning 2-moddasida asosiy 
tushunchalar quyidagicha qo‗llaniladi: 
-
investitsiyalar - iqtisodiy va boshqa faoliyat ob‘ektlariga kiritiladigan 
moddiy va nomoddiy ne‘matlar hamda ularga doir huquqlar; 
-
investitsiya 
faoliyati 
- 
investitsiya 
faoliyati 
sub‘ektlarining 
investitsiyalarni amalga oshirish bilan bog‗liq harakatlari majmui; 
-
investor - o‗z mablag‗larini, qarzga olingan va jalb etilgan 
mablag‗larni, mulkiy boyliklarni va ularga doir huquqlarni, shuningdek intellektual 
mulkka doir huquqlarni investitsiya faoliyati ob‘ektlariga investitsiyalashni 
amalga oshiruvchi investitsiya faoliyati sub‘ekti; 
-
investitsion faoliyat ishtirokchisi - investor buyurtmalarini bajaruvchi 
sifatida investitsion faoliyatni ta‘minlovchi investitsiya faoliyati sub‘ekti; 
10
Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. O‗quv qo‗llanma. -Т.: Молия нашриѐти. 
2003 й. 

---

158 
-
reinvestitsiyalar - investorning faoliyati natijasida olingan foydani 
(daromadni) muomalaga kiritish. 
Investitsiya 
faoliyati 
haqidagi 
qonunning 
3-moddasida 
investitsiyalarning belgilanish ob‘ekti bo‗yicha quyidagi turlarga bo‗linadi.
Kapital investitsiyalarga asosiy fondlarni yaratish va qayta ishlab 
chiqarish shu bilan bir qatorda moddiy ishlab chiqarishning boshqa shakllarini 
rivojlantirishga qo‗yiladigan investitsiyalar kiradi. 
Ijtimoiy 
investitsiyalarga 
inson 
imkoniyatlarini 
rivojlantirish, 
shuningdek moddiy bo‗lmagan boyliklarni rivojlantirishga qo‗yiladigan 
investitsiyalar kiradi. 
Ushbu iqtisodchi olimlar tomonidan hamda qonunchilik hujjatlarida 
keltirib o‗tilgan ta‘riflar investitsiyaning bozor iqtisodiyoti sharoitida 
to‗laligicha faoliyat ko‗rsatishini aniq tasdiqlaydi. Jumladan unda, birinchidan, 
investitsiyaning o‗ziga va investitsiya faoliyatining ob‘ektlariga keng ta‘rif 
berilgan, ikkinchidan, investitsiyaning bevosita iqtisodiy va ijtimoiy samara 
olishga muqarrar bog‗liqligi ta‘kidlab o‗tilgan. Agar investor daromad olmaydigan 
bo‗lsa, investitsion jarayonni amalga oshirishning ham mantiqi qolmaydi. Demak, 
investitsiyaga bozor munosabatlaridan kelib chiqib, borilgan ta‘rifning o‗zidayoq 
investitsion jarayonning hajmi, asosiy bosqichlar, ya‘ni jamg‗armalar 
(resurslar), qo‗yilma mablag‗lar (sarf-xarajatlar), samara(daromad, foyda) aniq 
va ravshan ko‗rsatib o‗tilgan. Xuddi shuningdek yondashuv, investitsion 
faoliyatning bozor munosabatlariga o‗tishi uchun zamin yaratadi, bu esa, 
moliyaviy, moddiy va aqliy boyliklarni qayta taqsimlashning vertikal va 
gorizontal usullaridan bir xilda foydalanishni ta‘minlab beradi. Shuningdek 
investitsiyalarning bir qancha turlari bo‗lib, ular iqtisodiyotda tutgan o‗rni bilan 
ajralib turadi. Masalan, moliyaviy investitsiyalar tarkibiga mahalliy va xorijiy 
mamlakatlarning pul birliklari, banklardagi omonatlar, depozit sertifikatlar, 
aksiyalar, obligatsiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog‗ozlar hamda ularga 
tenglashtirilgan boyliklar kiradi. 

---

159 
Moddiy investitsiyalar tarkibiga asosiy fondlar, ya‘ni binolar, asbob-
uskunalar, inshoatlar, kommunikatsiyalar va boshqa turdagi asosiy ishlab chiqarish 
fondlarining aktiv passik qismlari kiradi. 
Aqliy (intellektual) investitsiyalar miqdori juda rang-barangdir, ya‘ni ular 
mulkiy huquqlar shaklidagi investitsiyalar, aqliy mehnatga oid shakldagi 
investitsiyalar va tabiiy resurslardan foydalanish shaklidagi investitsiyalardan iborat. 
Mulkiy xuquqlar guruhiga kiradigan investitsiyalarning xillari bozor 
munosabatlarining nechog‗lik rivojlanganligiga, milliy bozorlarning o‗ziga 
xos tomonlariga qarab har xil bo‗ladi. Aqliy mehnatga oid xaq-huquqlar 
shaklidagi investitsiyalar tarkibiga mualliflik huquqlari, «nou-xau», kashfiyotlar, 
tovar belgilariga beriladigan litsenziyalar va boshqa xil egalik huquqlari kiradi. 
Iqtisodi rivojlangan mamlakatlarning tajribasidan ma‘lumki, investitsion 
kompleks bir necha elementlardan iborat, ularning asosiylar i 
quyidagilardir: 
-
investitsiya siyosati; 
-
investitsiya iqlimi; 
-
investitsiya faoliyati; 
-
kapital qo‗yilmalar; 
-
investitsiya bosqichlari va boshqalar.
Ushbu elementlarning har biri bozor iqtisodiyoti sharoitlarida o‗ziga xos 
yo‗nalishlarga egadir. Shu bilan birga iqtisodiyotning rivojlanish darajasi qanchalik 
yuqori bo‗lsa, investitsiyalarning kapital mulkka aylanish jarayoni shunchalik tezroq 
o‗sadi. Sug‗urta kompaniyalarini investitsiya faoliyati haqida gap yuritishimizdan oldin 
biz kompaniyaning moliyaviy mablag‗larini aylanishiga e‘tibor bersak maqsadga 
muvofiq bo‗ladi (2-rasmga qarang).
Sug‗urta kompaniyasini dastlabki moliya manbai bo‗lib, nizom jamg‗armasi 
hisoblanadi. Qonunchilik bo‗yicha litsenziya olgunga qadar kompaniyaning 90 foiz 
nizom jamg‗armasi pul ko‗rinishida shakllangan bo‗lishi talab etiladi
11
. Keyingi yillarda 
11
―Sug‗urta faoliyati to‗g‗risida‖gi qonunning 12-moddasi, 2002 yil 5 aprеl.

---

160 
to‗lanadigan sug‗urta muofotlari, qayta sug‗urta operatsiyalari bo‗yicha to‗lovlar va 
investitsiya faoliyatidan olgan daromadlaridan shakllanib bormoqda.