O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
9.2.  Ishlab  chiqarishni  rejalashtirish  va  boshqarishni  axborot  bilan 
ta’minlash 
 Qanday  subyektning  olib  borayotgan  siyosati  tadbirkorlik  rejalarining 
to‘g‘riligini o‘z vaqtida aniqlash uchun o‘z faoliyatining natijalarini doimiy kuzatish 
va nazorat qilib turishini taqozo qiladi. 
Boshqaruvning asosiy muammolaridan biri yangi subyekt qurilishida, faoliyatini 
kengaytirish  va  rekonstruksiya  qilish,  zaxiralarni  ko‘paytirish,  ishlab  chiqarish 
texnologiyasini  yangilash,  yangi  mahsulot  ishlab  chiqarish,  jihozlarni  almashtirish, 
investitsiyani  jalb  qilish  va  investitsiyadan  daromad  olishdir.  Ayniqsa,  investitsiya 

---

 
168 
qarori  tavakkal  hisoblanadi,  chunki  ishlab  chiqarish  jarayonida  kelgusi  davrda 
daromad olish uchun joriy davrdagi resurslarning hisobidan zarur ulushini jalb qiladi. 
Ushbu  yechim  uzoq  muddatli  va  xuddi  shunday  tartibda  qisqa  muddatga  aloqador 
bo‘lishi mumkin. 
Qisqa  muddatli  yechim  mahsulot  assortimentini  boshqarish  natijasida  birlik 
mahsulotning  umumiy  foyda  jamg‘armasiga,  buyurtma  hajmiga,  talab  va  sotish 
hajmiga, tannarx va narxga, hamda isrofsiz ishlab chiqarish va sotish, ishlab chiqarish 
va  sotib  olish  va  hokazo  savollarga  tegishlidir.  Ular  qo‘yilgan  kapitalning  hajmiga 
ta‘lluqli  emas.  Qisqa  muddatli  investitsiya  natijasida  ushbu  mablag‘  qisqa  davrda, 
ya‘ni bir yilgacha pul mablag‘lariga aylanadi. 
Uzoq  muddatli  investitsiyani  amalga  oshirish  va  undan  daromad  olish  orasida 
uzoq    davrga  mo‘ljallangan  kapital  qo‘yilmalar  haqidagi  qarorlar  investitsiyaga, 
asosiy  fondlarga,  ilmiy  tekshirishga  va  tajribaviy  konstruktorlik  ishlab  chiqarishga, 
reklama va omborxona inshootlariga tegishlidir. 
Katta  tavakkalchilik  oqibatida  investitsiyalash  bo‘yicha  subyekt  faoliyatining 
tahlili  yechimlariga,  vaqt  omilini  e‘tiborga  oluvchi  alternativ  tanlash  yechimiga 
tayanishi kerak. 
Boshqaruv  yechimi  variantlari  qo‘yilgan  va  rejalashtirilgan  daromadning 
hajmiga  vaqt  ta‘sirini  hisobga  oladi.  Variantlar  natijasini  taqqoslash  banklardagi 
ssuda  berishdagi  o‘xshashlik  uslubida  amalga  oshiriladi.  Axborot  ta‘minot  tahlili 
boshqaruv  yechimini  qabul  qilish  uchun  differensiyalangan  boshqaruv  hisobining 
kirimi va chiqimi tizimini yaratadi. 
Differensiyalangan sarflar deb qaysiki aniqlangan sharoitda boshqa sharoitlarda 
bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  chiqimlarning  kattaligidan  a‘lo  bo‘lishi  mumkin.  Ular  har 
doim har qanday aniq holatga ta‘lluqlidir. 
Differensiyalangan daromad deb, shunday kirimga aytiladiki, bunda aniqlangan 
sharoitlardagi hajmlar, bo‘lishi mumkin bo‘lgan hajmdan ajralib turadi. 
Alternativ  tanlov  muammolarning  yechimida  kapital  qo‘yilmadan  olingan 
foydani hisoblab aks ettirishdir. Binobarin, qo‘yilmadan olingan  foyda qancha ko‘p 
bo‘lsa shuncha  yuqori istiqbolli  variant hisoblanadi.  Bu  yerda  subyektning  maqsadi 
agarda u boshqa maqsadlar bilan muqobillashgan bo‘lsa kapital qo‘yilmadan olingan 
foydani maksimallashtirish hisoblanadi.   Investitsiyalash muammosining tahlili besh 
bosqichda  olib  boriladi:  muomalalarni  aniqlash;  muqobil  (alternativ)  yechimni 
tanlash;  tanlangan  yechimning  natijasini  aniqlash  va  baholash;  miqdordan  o‘lchab 
bo‘lmaydigan o‘sha natijani saralash, ularni bir-biriga va boshqa natijalarga nisbatan 
baholash; qarorlarni qabul qilish. 
Boshqaruv  hisobi  asosan  miqdoran  o‘lchanadigan  ma‘lumotni  tayyorlaydi. 
Differensiyalangan  sarflar  xarajatlarning  hisob  tizimida  doimiy  asosda  aks 
ettirilmaydi.  Ularning  tarkibi  har  qanday  aniq  muammolarni  tahlil  qilish  uchun 
tanlanadi.  Differensiyalangan  sarflar  turli  xil  sharoitlarda  farqlanadigan  tannarxning 
tegishli  moddalarini  o‘z  ichiga  oladi.  Ularning  tarkibi  kapital  qo‘ylmalar  bo‘yicha 
asosan o‘zlashtirilgan sarflarni ayrim olgan holda chiqishga xizmat qiladi. 
Differensiyalangan  sarflar  har  doim  kelajakdagi  sarflarga  olib  boriladi  va 
aniqlangan  modulning  ishlatilishida  ushbu  sarflarning  qanday  bo‘lishini  ko‘rsatadi. 
Ko‘pchilik hajmda ushbu sarflar ehtimoli bo‘lgan sarflarga kiradi.  

---

 
169 
Differensiyalangan  sarflar  va  daromadlarning  aniqlangan  shakllarida  ularni 
solishtirish  uchun  har  xil  variantlari  mavjud  emas.  Binobarin,  umumiy  holda  ikki 
turdagi miqdorlar chiqim bilan daromadni taqqoslashga imkon yaratadi. 
Birinchidan, qachonki  boshda  taqdim  etilgan  loyihani  amalga  oshirish  uchun  u 
yoki bu variantga mo‘ljallangan mablag‘ bo‘lishi zarur. Pul mablag‘larini qo‘yish har 
xil  muddatlarda  amalga  oshiriladi,  lekin  analitik  hisoblarda  bu  muddat  vaqtning 
nolinchi daqiqasiga olib kelinadi. 
Ikkinchidan, 
har 
xil 
variantlarda 
bir 
necha 
yil 
davomida 
ushbu 
investitsiyalarning natijasi sifatida pul oqimining kelib tushishi kutiladi. 
Pul mablag‘larining bu ikki miqdori- investitsiya va kirim bir va o‘sha vaqtning 
o‘zida hisoblangan tartibga keltirilgan va taqqoslangan ekvivalent miqdorlariga olib 
keladi.  Odatda,  kelgusidagi  daromadlarning  oqimi  kapital  qo‘yilmalarni  vaqtning 
nolinchi daqiqasiga olib keladi. 
Odatda,  investitsiyaning  smetasi  axborotlarning  manbai  bo‘lib  xizmat  qiladi. 
Ular  investitsiyalanadigan  loyihalarning  ro‘yhatini  qabul  qilingan  qarorlar  bo‘yicha 
taqdim qiladi. Investitsiyalash o‘lchami va yo‘nalishi, toza joriy qiymati, kelitirlgan 
sof samarasi, rentabelligi, o‘zini qoplash muddati, investitsiyaning sifati, kapitalning 
qiymati, hisob stavkalari, diskontlangan qiymati va hokazolarga tegishli axborotlarni 
analitik va rejali xususiyatga ega bo‘lgan ko‘pdan ko‘p hisoblar beradi.