O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Omillar 
Yangi foyda, 
so’m 
Foydaning o’sishi 
So’m 
% 
A. Sotuv narxining ko‘tarilishi 
90000 
+30000 
+50 
B. 
Mahsulot 
birligiga 
bo‘lgan 
o‘zgaruvchan xarajatlarning pasayishi 
80000 
+20000 
+33 
V. Doimiy xarajatlarning pasayishi 
64000 
+4000 
+7 
G. Ishlab chiqarish hajmining oshishi 
70000 
+10000 
+17 
 
Mazkur  hisoblar  omillar  bir-biriga  bog‘lanmagan  holda  harakat  qiladigan 
sharoitda  amalga  oshiriladi.  Lekin  amaliy  holat  bu  omillarning  to‘liq  bir-biriga 
aloqadorligini va boshqalarning ta‘sir ko‘rsatishini chiqarib tashlamaydi, shuningdek, 
sotib  oluvchilarning  talablarini,  raqiblarga  yo‘naltirilgan  tezkor  narx  siyosatini  va 
boshqalarni.  Undan  tashqari,  maxsus  buyurtmalarga  narx  o‘rnatishda  ozod  ishlab 
chiqarish quvvatlarini hisoblashda yoki ularning yetishmasligidan qiyinchiliklar sodir 
bo‘ladi.  Bunday  holatlarda  narxning  shakllanishi  nafaqat  bozor  bilan,  qo‘shimcha 
sarmoyalar bilan ham bog‘liq bo‘ladi. 
Yangi  mahsulotni  ishlab  chiqarish  konsepsiyasini  ishlab  chiqish    olib 
boriladigan  siyosat,  reja  va  ish  tajribasini  aniq  tahlil  qilishni  talab  qiladi.  Bunda- 
nihoyatda  yangi  mahsulot  yoki  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotning  modifikatsiyasi 
muhimdir.  
Yangi deb, yangi xususiyatlarga ega bo‘lgan va mavjud bo‘lgan assortimentga 
qo‘shiladigan  mahsulotga  aytiladi.  Buyumlar  absolut  yangi  bo‘lishi  mumkin  yoki 
mahsulotni  o‘zi  o‘zgartirilmasdan  yangi  uskunalar  va  mexanizmlarning 
kombinatsiyasidan tashkil topishi mumkin. 
Absolut yangi mahsulotni ishlab chiqarish qo‘shimcha sarmoyalarni talab etadi. 
Shuning  uchun  yangi  mahsulotni  ishlab  chiqarish  bo‘yicha  qarorlarni  qabul  qilish 
investitsiyalar  bo‘yicha  qaror  qabul  qilish  jarayoni  bilan  uzviy  bog‘liq  bo‘ladi, 
subyekt boshqaruvining yuqori darajasida amalga oshiriladi. 
Sarmoyalarni  boshqarishning  maqsadi-  quyidagi  sohalarda  asosiy  strategik 
yo‘nalishlarni  aniqlash:  yangi  mahsulotni  ishlab  chiqish  va  tatbiq  etish;  ishlab 
chiqariladigan  mahsulotni  modernizatsiya  qilish  va  takomillashtirish;  odatdagi 

---

 
181 
mahsulotni  ishlab  chiqarishni  keyinchalik  rivojlantirish;  eskirgan  mahsulotni  ishlab 
chiqarishdan  olib  tashlash  hisoblanadi.  Ammo  yangi  turdagi  mahsulotni  ishlab 
chiqarish  boshqa  hamma  yo‘nalishlarni  aniqlovchi  subyektning  strategiyasida 
prioritet yo‘nalish bo‘lib qolmoqda. 
Innovatsion menejmentini tuzish quyidagi formulani taklif etadi: 
"Fan            Ishlab chiqarish                   Mahsulot" 
Yangi mahsulotni ishlab chiqarish sohasidagi innovatsiya siyosatini qaror qabul 
qilishda  kerak  bo‘lgan  ko‘rinish,  hajm  va  ma‘lumot  mazmunini  topshiradi. 
Innovatsiya jarayonini 6ta bosqichga bo‘lish mumkin: 
1.  
Bozordagi  texnologik  yangi  o‘zgarishlar,  ilmiy-izlanish  va  tajriba-
konstruktorlik ishlab chiqish bo‘limlaridan (IIТKI), marketing bo‘linmalaridan, sotuv 
bo‘limi  appartidan,  savdo  dallollaridan,  xaridorlardan  tushadigan  ma‘lumotlarni 
yig‘ish  va  tizimlash;  subyektni  yangi  mahsulotni  ishlab  chiqarish  va  tatbiq  etish, 
tavakkalchilik  darajasi  va  miqdorini  aniqlashda  mavjud  imkoniyatlari  haqidagi 
maqsadli bozorlar va ularning rivojlanish tendensiyalari haqidagi ma‘lumotni yig‘ish 
va tizimlash. 
Ma‘lumotni yig‘ish va tizimlashning bu bosqichida mahsulotga bo‘lgan talabga 
ta‘luqli  omillar  aniqlanishi  kerak.  Qiyinchiligi  shundaki,  bir  xil  mahsulotlar  talabni 
qondirish uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, boshqalari esa talab va bozorni rag‘batlantirish 
uchun  mo‘ljallangan  bo‘ladi.  Izlanish  ishining  eng  boshida  bozorni  tahlil  qilish 
mahsulotning  standartlarga  to‘g‘ri  kelishini,  uning  xaridorlar  uchun  ko‘zga 
tashlanishini, katta va kichik guruhlarda sotish hajmlarini o‘rnatishga imkon beradi. 
2.  
Yangi  mahsulot  g‘oyasiga  ta‘lluqli  ma‘lumotni  tanlash,  g‘oyalarning 
imkoniyatlari  va  amaliy  sotishsini  aniqlash;  yangi  va  eski  mahsulotlarning 
texnologiyasida  o‘xshashliklar  va  farqlarni  aniqlash;  yangi  mahsulot  subyektning 
ixtisosligiga to‘g‘ri kelishi; bo‘lajak buyumning patent tozaligini aniqlash. 
3.  
Yangi  mahsulotning  iqtisodiy  samaradorligini  tahlil  qilish  marketing  
dasturini ishlab chiqish bilan birga amalga oshiriladi: mahsulotning loyihasini texnik 
ishlab  chiqish;  mahsulotning  texnik-iqtisodiy  tavsifini  tanlash,  uning  sifati  va 
iste‘mol  xususiyatlarini  baholash;  sotuv  talabi  va  hajmini  baholash;  yaratish  va 
o‘zlashtirishga  ketgan  sarflarni  aniqlash,  sarflarining  qoplanish  muddatlari;  ishlab 
chiqarish  uchun  zarur  resurslarning  mavjudligi-  mashina,  uskuna,  xomashyo, 
materiallar, ishchi kuchi va moliya; mahsulotni o‘zlashtirish va u bilan birga bozorga 
chiqish muddatlari; ishlab chiqarishning foydaliligini tahlil qilish va baholash. 
4.  
Yangi  mahsulotni  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish-  yangi  buyumni  ishlab 
chiqarishda band bo‘lgan har bir ishlab chiqarish bo‘linmasi uchun ishlab chiqarish 
hajmini  rejalashtirish;  namunani  yaratish  va  ekologik  jihatdan,  xavfsizlik  jihatdan 
texnik  sinashlarni  o‘tkazish  va  boshqalar;  tovarning  nomlanishini,  uning  tovar 
belgisini, bezatish, qadoqlash va markirovka qilishni ishlab chiqish. 
5.  
Cheklangan bozorda mahsulotga bo‘lgan narxga va boshqa tijorat shartlarga 
nisbatan uch oydan kam bo‘lmagan muddatda izlanishlar olib borish; sotish qilishni 
muqobil kanallarini tanlash; reklama vositalari va usullarini tanlash. 
6.  
Sotuv  hajmi,  mahsulotning  rentabelligi,  talab  va  taklifni  qondirish  darajasi, 
xaridorlar  bilan  bo‘lgan  aloqaning  bir  maromliligini;  ishlab  chiqarish  quvvatlari, 
resurslari,  xodimlarning  malakaviy  tarkibini;  ishlab  chiqarish  va  sotuvga  sarflangan 

---

 
182 
umumiy summasini, moliyalashtirish manbalari, hisoblash davriga bo‘lgan foyda va 
zarar bo‘yicha ko‘zlanayotgan  natijalarni hisoblash asosida  yangi  mahsulotni  ishlab 
chiqarishga kiritish haqida qaror qabul qilish. 
Yangi  mahsulot  ustidan  izlanish  olib  borish  va  yaratish  bosqichlarida  muhim 
masala  bo‘lib  bu  maqsad  va  sotish  hajmiga  bo‘lgan  sarflarning  nisbatini,  ishlab 
chiqarish sarflari va yalpi foyda (marjinal daromad)ning nisbatini aniqlash turadi. 
Qaror  qabul  qilishda  muhim  xususiyat  bo‘lib  butun  subyekt  bo‘yicha  sotish 
hajmiga  va  boshqa  buyumlar  sotishsining  hajmiga  yangi  mahsulotni  tatbiq  etish 
ta‘sirini  baholash  qo‘llaniladi,  shuningdek  yaratishga,  ishlab  chiqarishga,  sotishga, 
reklamaga ketgan xarajatlarning qoplanish vaqtini baholash qo‘llaniladi. 
Yangi  mahsulotni  yaratishning  samaradorligini  baholashning  turli  usullari 
mavjud:  ekspert  baholash;  foydaning  kutilayotgan  me‘yori;  ehtimolli  yondashish; 
kutilayotgan  foydaning  dinamikasini  baholash;  baholash  kriteriyalarining  ko‘p 
o‘lchamligi;  tarmoqni  jalb  qilish  qobiliyati,  raqiblarning  unga  ta‘siri  va  kirishi; 
hozirda  ishlab  chiqarilayotgan  tovarlarni  takomillashtirish  uchun  yangi  yaratmalarni 
qo‘llash  imkoniyatlari;  yangi  mahsulot  ishlab  chiqarish  va  sotuvini  subyektning 
moliyaviy faoliyatiga ta‘siri. 
Mahsulotning  muvaffaqqiyatligi  ko‘p  jihatdan  mahsulotga  narx  o‘rnatish  bilan 
kafolatlangan.  Mahsulotga  bo‘lgan  narxni  belgilashning  asosiy  kriteriyasi  eski  yoki 
shunga o‘xshash mahsulotning narxi xizmat qiladi.  
Bozorning talabi va undagi mahsulotlar doim o‘zgarib turganligi sababli yangi 
mahsulotning  paydo  bo‘lishi  boshqa  ishlab  chiqaruvchilar  uchun  ma‘lum  bo‘ladi. 
Shundan,  reklama  kompaniyasini  kengaytirish,  reklama  qilinayotgan  mahsulotning 
funksional  roli,  o‘xshagan  parallel  mahsulotni  ishlab  chiqarish,  bunday  mahsulot 
uchun  "o‘zining"  bozorini  yaratish  yoki  talab  qayishqoqligini  hisobga  olgan  holda 
uncha ko‘rimsiz bo‘lgan mahsulotlarga narxni belgilash. 
Тurli  holda  yangi  mahsulotga  narxni  o‘rnatish  va  hisoblash  uchun  sarflar  va 
foyda  koeffitsiyentlari,  sotish  nuqtasi  va  mahsulotning  zararsizlik  grafigi  ishlatiladi. 
Qator  loyihalarning  mavjudligida  yirik  subyektlar  birdaniga  bir  nechasiga  sarmoya 
kiritadi,  keynchalik  esa,  qaror  qabul  qilingandan,  mahsulot  tekshirilgandan  so‘ng 
ularni tanlashni boshlaydi. Ayrim hollarda o‘tmishdagi "omadsiz" mahsulot kelajakda 
"omadli" bo‘lib ketadi. Mahsulot narxining va qiymatining to‘g‘ri kelishini o‘rnatish 
uchun  bu  ko‘rsatkichlar  bo‘yicha  hisobotlar  tuzish  tizimi  tez  va  samarali  bo‘lishi 
kerak,  buxgalteriya  hisobotlariga  qo‘shimcha  qilib  buxgalterlar  yangi  mahsulotning 
hulqini tavsiflovchi alohida jadvallar tuzishlari kerak. 
Mahsulot  ishlab  chiqarilgandan  so‘ng  uning  sotishsini  tekshirish  jarayoni 
o‘tkaziladi.  Yangi  mahsulot  sotishsining  tezligi  va  sotish  qiymatiga  ta‘sir 
ko‘rsatuvchi  omillar  haqidagi  ma‘lumot  buxgalteriya  hisobotida  ro‘yxatga  olinadi. 
Undan tashqari,  yangi mahsulotning bozordagi hulqini o‘rganishning boshqa usullari 
ham qo‘llaniladi. Bu- pochtali korrespondensiya, savolnoma yoki telefon yordamida 
xususiy shaxslarni savol-javob qilish. Yangi mahsulotni baholashdan tashqari xaridor 
tomonidan  mazkur  mahsulot  sotib  olingan  sharoitlar  o‘rganiladi,  bu  esa  narxni 
aniqlashda, bo‘lajak mahsulotlarni baholashda va reklamada muhim o‘rin tutadi. 

---

 
183