O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Ko’rsatkichlar 
V mahsulotini ishlab 
chiqargunga qadar, 
ming so’m  
V mahsulotini ishlab 
chiqarishdan so’ng, 
ming so’m 
Sotishdan tushgan daromad 
49500 
89500 
O‘zgaruvchan xarajatlar 
19500 
39500 
Marjinal daromad 
30000 
50000 
Doimiy xarajatlar, shundan: 
 
 
Тo‘g‘ri 
6800 
21500 
Egri 
16000 
16000 
Foyda 
7200 
12500 
Ishlab  chiqarishning  o‘rtacha  rentabelligi, 
% 
61,0 
55,9 
 
Foyda  darajasi  nafaqat  mahsulotlar  bo‘yicha,  balki  har  bir  zonani  foydaning 
umumiy  summasiga  qilgan  qo‘yilmalari  bo‘yicha  baholanadi.  Subyektning  marjinal 
daromadi  tizimi  bozor  zonalari  bo‘yicha  hisoblanadi,  zonalar  ichida  esa 
mahsulotlarning turi bo‘yicha hisoblanadi. Тadbirkorlik segmentlarini nazorat qilish 
shakllari  ishlab  chiqarish  bo‘linmalari  tomonidan  har  bir  mahsulot  uchun  sotish 
narxini  belgilashni  ham  ko‘zda  tutadi.  Ishlab  chiqarish  bo‘linmasi  tomonidan 
mahsulot  sotishsini  baholash  odatda  ustalar,  bo‘lim  va  sex  boshliqlarini  moddiy 
rag‘batlantirishda  qo‘llaniladi.  Shuni  esda  tutish  kerakki,  transfert  narxlarini 
hisoblashning eng qulay varianti bo‘lib xarajatlarning me‘yorlari hisoblanadi.  
Shuning uchun foyda summasiga har bir bo‘linma tomonidan qilingan qo‘yilma 
to‘g‘ri  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  umumiy  ustamalarini  emas  balki  yalpi 
qoplanishi  va  subyektning  sof  daromadiga  bo‘lgan  ta‘siri  sifatida  qaraladi. 
Nazoratning  kam  ahamiyatli  bo‘lmaganining  yana  biri  sifati  bu  mahsulot  turlari 
bo‘yicha talabning elastikligini kuzatishdir. 
Sotishdan  olingan  foydaning  asosiy  konsepsiyasi:  narxlarning  ko‘tarilishi  - 
sotish  hajmining  kamayishi  yoki  narxlarning  pasayishi  -      sotish  hajmining  o‘sishi 
hisoblanadi.  Тalabning  elastikligi  har  bir  mahsulot  bo‘yicha  aniqlanadi.  Agar  talab 
elastik bo‘lsa sotishning o‘sishi haqiqiy hajmining 1/3 qismidan oshmasligi kerak va 
narxlarning darajasini ushlab turishda alternativ qadam bo‘lib xarajatlarni pasaytirish 
dasturi  xizmat  qilishi  mumkin.  Shunda  sarflarning  umumiy  summasining 
pasaytirilgani sotishning haqiqiy hajmini   1/3 qismidan oshmasligi kerak.  

---

 
178 
Agar  mahsulot  assortimenti  marjinal  qo‘yilma  va  sof  daromad  darajasi  bilan 
belgilansa, unda o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar sotish xarajatlariga mutanosiblikda 
o‘zgaradi.  Bunday  holda  sotishning  yuqori  darajasi  xarajatlarni  pasaytiradi.  Ishlab 
chiqarish  quvvatlarining  yetishmasligi  sotish  hajmining  o‘sishi  uchun  qo‘shimcha 
qo‘yilma  va  ishchi  kuchi  to‘plamini  talab  qiladi,  buning  natijasida  ishlab 
chiqarishning samaradorligi pasayib xarajatlar ko‘tarilib ketadi.