O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
9.3. Ishlab chiqarish zararsizligining tahlili va qarorlarni qabul qilish 
 
Bozorning  shakllanishi  va  uni  muqobillashtirish  usullarini  ishlab  chiqish  bozor 
elementlarining  o‘zaro  aloqasi  va  o‘zaro  bog‘liqligini,  ya‘ni    talabni,  taklifni  va 
bahoni  aniqlaydi.  Тizimning  har  bir  elementi  o‘zgaradi  va  ishlab  chiqarish 
omillarining, xarajatlar va daromadlilikning ta‘siriga bog‘liq. 
Ishlab  chiqarish  hajmlari,  sotishdan  tushgan  yalpi  daromad,  sarflar  va  sof 
foydaning  o‘zgarishlari  o‘rtasidagi  bog‘liqlikni  o‘rganish  maqsadida  ishlab 
chiqarishning zararsizlik tahlili olib boriladi. Bunda muhim e‘tibor mahsulotni ishlab 
chiqarishga  qaratiladi,  bu  esa  boshqaruvchilarga  ishlab  chiqarish  hajmining  kritik 
("o‘lik") nuqtasini aniqlashga imkon beradi. Kritik nuqta deb subyektning xarajatlari 
ushbu  mahsulotni  sotishdan  tushgan  daromadga  teng  bo‘lgan  sotuv  hajmining 
nuqtasiga aytiladi. Bu tizimda foyda ham olinmaydi va zarar ham ko‘rilmaydi. 
Ishlab chiqarishning zararsizlik tahlili qisqa vaqt mobaynida sotish hajmi, sarflar 
va daromadlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlaydi. Тahlil natijalariga ko‘ra yo‘riqnoma 
beriladigan  davr  mazkur  vaqt  ichida  mavjud  bo‘lgan  ishlab  chiqarish  quvvati  bilan 
chegaralangan bo‘ladi. 
Хalqaro amaliyotda kritik nuqtani aniqlash uchun tenglama, marjinal daromad, 
grafik  usullaridan  foydalaniladi.  Тenglama  usuli  sof  foyda  formulasi  bo‘yicha 
hisoblanishga asoslangan: 
 
Mahsulot 
sotishdan olingan 
daromad 
- 
Sotishning hajmi 
uchun sarflangan 
o‘zgaruvchan 
xarajatlar 
- 
Umumiy 
summadagi 
doimiy xarajatlar 
=  Mahsulot sotishdan 
tushgan sof foyda 

---

 
170 
 
 Ushbu  formula  ko‘rsatkichlarini  hisoblash  tartibini  detallashtirib  uni  quyidagi 
ko‘rinishda berish mumkin: 
 
Birliklar miqdori 
x Mahsulot 
birliginining narxi 
- 
Birlik miqdori x 
Birlikka bo‘lgan 
o‘zgaruvchan sarflar 
- 
Umumiy 
summadagi 
doimiy xarajatlar 
= 
Mahsulotni 
sotishdan tushgan 
sof foyda 
 
Тenglama usulini tizimli siljishlarning ta‘sirini tahlil qilishda qo‘llash mumkin. 
Sotish  mahsulotning  nisbiy  hissasini  sotishdan  tushgan  daromadning  umumiy 
summasidagi  to‘plash  sifatida  ko‘riladi.  Agarda  tizim  o‘zgarsa,  tushumning  hajmi 
berilgan miqdorga yetishi mumkin, foyda esa kam bo‘lishi mumkin. Foydaga bo‘lgan 
ta‘sir  assortiment    mahsulotning  past  rentabelligi  yoki  yuqori  rentabelligi  tomon 
o‘zgarishiga bog‘liq. 
Deylik, subyekt ikki turdagi (A va V) mahsulotni ishlab chiqaradi. 
9.1- jadval 
Tizimli siljishlarning ta‘siri tahlil