O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
8.3.  Boshqaruv  va  moliyaviy  hisoblarining  schyotlarida  xo’jalik 
muomalalarini qayd qilish 
 
Hozirgi  davrda  xo‘jalik  yurituvchi  subyektning  faoliyatidagi  sodir  bo‘lgan 
muomalalarni  kompyuterlashtirish  muhim  ahamiyatga  ega,  chunki  ushbu  voqealarni 
tezkor  jamlash,  ishlov  berish,  boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilish  va  ularning 
natijalarini baholash muhim ahamiyatga ega.  
Хo‘jalik yurituvchi subyektlarda xarajatlarni tegishli moddalar, ishlab chiqarish 
bo‘linmalari,  mas‘uliyat  markazlari  bo‘yicha  guruhlashtirishning  zaruriyati  va 
umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini (reklama, sotish, ma‘muriy) tegishli belgilariga 
mutanosib  ravishda  taqsimlash  zarurligidan  kelib  chiqqan  holda  ularning    maxsus 
belgilariga qarab analitik hisobini yuritishni taqozo qiladi. Ushbu dasturlarni hozirda 
qo‘llanilayotgan  yangi  schyotlarning  rejasiga  moslashtirish  lozim,  chunki  ushbu 
schyotlar bosh, ikkinchi va uchinchi darajali schyotlarga bo‘linmagan holda ularning 
analitik  xususiyati  to‘liq  yoritilgan.  Ushbu  jarayonda  qo‘llaniladigan  schyotlar 
quyidagicha tavsiflanadi: 

 
 mahsulotlarni  sotish  muomalalari  boshqaruv  hisobida  2810/1  va  9110/1 
schyotlarida, moliyaviy hisobda 2810 va 9110-schyotlarda yuritiladi; 

 
 hisoblash  texnikalarini  qabul  qilish  va  sotishga  jo‘natish  muomalalari  esa 
boshqaruv hisobida 2910/1 va moliyaviy hisobda 2910-schyotda yuritiladi; 

---

 
147 

 
muomala  sarflarining  hisobi  esa  boshqaruv  hisobida  9410/1  va  moliyaviy 
hisobda 9410-schyotda qayd qilib boriladi. 
Boshqaruv  va  moliyaviy  hisoblarida  ham  mahsulotlarni  sotish  schyoti-  9110 
umumlashtirilgan  holda  va  muomala  sarflari  (9410  schyotlarda)    tegishli  turlari 
bo‘yicha (9419-9419) ayrim olgan schyotlarda qayd qilib boriladi. 
Ushbu  tizim  tannarxning  analitik  hisobini  moliyaviy  hisobda  to‘liq  tannarx 
usulida va boshqaruv hisobida "direkt-kosting" usulida yuritish imkoniyatini yaratadi. 
Ushbu  sharoitda  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  (ish,  xizmat)ning  tannarxini  har  xil 
usullar  yordamida  hisoblab  chiqish  va  ushbu  ma‘lumotlarni  hisobotning  turli 
shakllariga o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Keltirilgan  analitik  hisobni  yuritish  uchun  ushbu  tuzilgan  dasturda  quyidagi 
imkoniyatlardan foydalaniladi: 

 
 xo‘jalik muomalalarini qayd qilish vaqtida analitik schyotlarni aniqlash; 

 
 kirim qoldiqlarini kirtish; 

 
 namunaviy hisobot hujjatlarini tayyorlash; 

 
 analitik  schyotlardan  foydalangan  holda  boshqaruv  ma‘lumotlariga  maxsus 
ishlov berish va rahbariyatga taqdim qilish. 
Kompaniyalarda  foydalanilgan  kompyuter  dasturlarining  imkoniyatlaridan  biri 
har  xil  muddatlarga  subyektning  budjetini  ishlab  chiqishdir.  Ushbu  maqsad  uchun 
"Moliyaviy  rejalar"  turkumidagi  dastur  qo‘llaniladi.  Ushbu  dasturning  afzalligi 
quyidagilardir: 

 
 kelgusidagi daromad va sarflarni hohlagan muddatga rejalashtiradi; 

 
 ushbu daromad va sarflarni subyektning budjeti bilan birlashtiradi; 

 
 to‘lovlarning ustidan nazorat o‘rnatadi; 

 
 smetalardan foydalanishni tahlil qiladi; 

 
subyektning moliyaviy faoliyatini muqobillashtiradi. 
Rejalashtirish  talab  qilingan  vaqt  oralig‘i  bo‘yicha  amalga  oshiriladi. 
Subyektning budjeti esa bir marta bo‘ladigan  va takrorlanib turadigan muomalalarga 
asosan tuziladi. Chunki har bir muomalaning natijasi resurslarning harakatiga - ТMZ 
harakati, pul mablag‘larining va asosiy vositalarning harakatiga olib keladi. 
Тakrorlanadigan  muomalalar  bo‘yicha  harakat  davri  va  takrorlanish  davri 
topiladi. Akat davri ushbu muomalalarning harakatining boshlanish va tugash vaqtini 
belgilaydi.  Misol,  yil  davomida  ijara  to‘lovlarini  to‘lash-  01.01-31.12  va  hokazo. 
Zaruriyat  tug‘ilganda  harakat  davrining  oxirini  aniqlash  shart  emas,  chunki  ayrim 
hollarda ushbu muomalalarni harakat davrining oxiri bo‘lmaydi.  
Тakrorlanish  davri  ayrim  muomalalarning  takrorlanib  turishini  shakllantirish 
imkoniyatini  yaratadi.  Ushbu  takrorlanish  uchun  bir  necha  kun,  hafta,  dekada,  oy 
yoki  yil  tanlab  olinishi  mumkin.  Ushbu  takrorlanadigan  muomalalarni  rejalashtirish 
topshirilgan sana yoki kunlar bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. 
Bir tuzilgan moliyaviy reja uchun ushbu dastur takrorlanadigan muomalalarning 
ayrim  ro‘yxatini  tuzadi.  Ushbu  muomalalarni  moliyaviy  rejaga  kiritgandan  keyin 
komputer  o‘z-o‘zidan  ularni  rejaning  sanalariga  moslashtirib  bir  marta  sodir 
bo‘ladigan muomalalarga aylantiradi. Oldindan olingan ma‘lumotlarga asosan dastur 
kelgusi  davrlar  uchun  rejalarni  tuzish  imkoniyatiga  ega,  keyinchalik  ushbu  davr 

---

 
148 
kichik davrlarga bo‘linib reja ko‘rsatkichlariga ushbu sharoitdan kelib chiqqan holda 
o‘zgartirishlar kiritiladi. 
Mazkur dastur ilgari yig‘ilgan yillik va choraklik ma‘lumotlarga asosan kelgusi 
yillar uchun uzoqni ko‘zlagan rejalarni tuzishga imkoniyat yaratadi. Keyinchalik esa 
zarurat tug‘ilganda ilgari tuzilgan moliyaviy rejalashtirishga qaytiladi va ushbu rejani 
tuzgan davrdan keyingi sodir bo‘lgan voqealarning natijalariga asosan unga aniqliklar 
kiritiladi.  
Moliyaviy rejaga kiritilgan muomalalarga asosan to‘lov hujjatlari tayyorlanadi. 
Ushbu  muomalalarning  sodir  bo‘lganligiga  qarab  (to‘lov  hujjatlariga  ishlov 
bergandan keyin) dastur pul mablag‘larining kirimi va chiqimini to‘lov hujjatlarining 
sanasiga  muvofiq  shu  ma‘lumotlarni  moliyaviy  rejaga  kiritib  boradi.  Buxgalteriya 
hisobining  ma‘lumotlariga  asosan  dastur  avtomat  tarzida  rejadagi  va  haqiqiy  kirim 
qoldig‘ini  rejalashtirilgan  davrning  boshi  va  oxiriga  shakllantiradi,  boshlang‘ich  va 
oxirgi  sanaga  pul  mablag‘larining  kirimi,  chiqimi  va  ishlov  berilgan  to‘lov 
hujjatlarining  ma‘lumotlariga  asoslanib  pul  mablag‘larining  ushbu  davr  ichidagi 
umumiy kirimi va umumiy chiqimini jamlab beradi. 
Bu axborotlarga asoslangan holda rejalashtirish davrining boshlang‘ich va oxirgi 
sanasini o‘zgartirib: 

 
o‘rnatilgan davrda to‘lovlarning amalga oshishi ustidan nazorat o‘rnatiladi; 

 
aniq bitta buxgalteriya schyoti bo‘yicha moliyaviy rejaning bajarilishi tezkorlik 
bilan tahlil qilinadi; 

 
zarurat  tug‘ilsa  joriy  davrdagi  muomalalarning  rejasiga  o‘zgartirishlar 
kiritiladi. 
Ushbu tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida xo‘jalik yurituvchi subyektning 
faoliyati rejalashtirilgan vaqt mobaynida muqobillashtirib boriladi. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  kompaniyalarning  faoliyatini  hisobga  olish 
jarayonida  ikki  hisob-boshqaruv  va  moliyaviy  hisob  yuritiladi.  Boshqaruv  hisobida 
soliqlar  xarajatlar  schyotida  ushbu  summani  budjetga  to‘lagan  daqiqasidan  boshlab 
hisobga olinadi. Bundan tashqari  xarajatlarni hisobga olish, sotish sarflarini hisobga 
olishning analitik hisobi faqat buxgalteriya hisobida yuritiladi. 
Moliyaviy  hisobda  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning  tannarxini  hisoblash 
jarayonida  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  hisobga  oluvchi  schyotlarda  faqatgina 
Nizomga  asosan  ishlab  chiqarish  va  sotishga  ta‘lluqli  xarajatlargina  qayd  qilinadi. 
Boshqa  xarajatlar  esa  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  9910-"Daromad  va  sarflarning  jamlanmasi" 
schyotiga olib boriladi. 
Boshqaruv  hisobida  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  (ish,  xizmat)ning  tannarxi 
subyektda  ishlab  chiqilgan  va  tasdiqlangan  hisob  siyosatida  ko‘rsatilgan  usulga 
muvofiq hisoblab chiqiladi. 
Moliyaviy  hisobda  qo‘llaniladigan  hamma  schyotlar  balans  schyotlari  deyiladi, 
ya‘ni  ushbu  schyotlardagi  boshlang‘ich  va  oxirgi  qoldiq  summalari  shu  davrga 
tuzilgan  balansning  ayrim  olgan  moddalarida  aks  ettiradi.  Ayrim  hollarda 
faoliyatning  natijasini  tahlil  qilish  va  boshqaruv  qarorlarini  osonlashtirish  uchun 
muomalalarning  qiymatini  o‘zgarmaydigan  valutada  aks  ettirish  maqsadga 
muvofiqdir. 

---

 
149 
Avtomatlashtirilgan  buxgalteriya  hisobining  dasturida  moliyaviy  va  boshqaruv 
hisobini  birga  yuritish  maqsadida  boshqaruv  hisobining  schyotlari  tranzit  schyotlar 
sifatida  berilgan  chunki  ularning  asosiy  qismida  hisobot  davrining  oxirida  qoldiq 
qolmaydi.  Misol,  9310,  9410,  9420,  9430,  9440,  9500-9900-schyotlar  bo‘lib 
amaliyotda va 21-BХMSga asosan ushbu schyotlar tranzit schyotlar deb yuritiladi. 
Тovar-moddiy zaxiralarni (ТMZ) hisobga olish. ТMZ xaqiqiy tannarx bo‘yicha 
hisobga  olib  boriladi.  Хom-ashyo  va  materiallar  ishlab  chiqarishga  sarf 
qilinayotganda o‘rtacha hisoblangan haqiqiy tannarxda aks ettiriladi. Ushbu haqiqiy 
o‘rtacha  tannarxi  oy  boshidagi  qoldiq  ТMZ  qiymatiga  oy  davomida  qabul  qilingan 
ТMZ  qiymati  qo‘shilib hosil bo‘lgan  summani  ushbu  ТMZ  miqdoriga  bo‘lish usuli 
bilan hisoblab chiqiladi. 
Хarajatlarni  hisobga  olish.  Boshqaruv  hisobida  2010-"Asosiy  ishlab  chiqarish" 
schyoti  tegishli  tasdiqlangan  xarajat  moddalaridan  tashqari  ishlab  chiqarish  bilan 
bog‘liq boshqa xarajatlarni ham hisobga olish uchun kengaytirilgan. Ishlab chiqarish 
xarajatlari, ishlab chiqarishning ustama xarajatlari tegishli schyotlarda (xom-ashyo va 
materiallarning sarfi, komplektlashtiruvchi detallarning qiymati mehnat haqi sarflari, 
kommunal  xizmatlari  uchun  to‘lovlar,  soliqlar  va  boshqa  sarflar)  hisobga  olinadi. 
Ushbu  tartib  "direkt-kosting"  tizimini  qo‘llash  uchun  xarajatlarni  o‘zgaruvchan  va 
o‘zgarmas-doimiy xarajatlarga ajratish imkoniyatini yaratadi. 
Ishlab  chiqarish  ustama-doimiy  xarajatlar  tegishli  ayrim  olgan  schyotlarda 
hisobga  olib  boriladi  va  hisobot  davrining  oxirida  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning 
tannarxini  aniqlash  uchun  tasdiqlangan  usulga  muvofiq  taqsimlanadi  va  ularning 
tannarxiga qo‘shiladi. Ushbu tartib: 
-  ishlab  chiqarish  hajmi,  xarajatlar  va  foydaning  hajmi  o‘rtasidagi  o‘zaro 
bog‘liqliklarni o‘rganishga imkon yaratadi; 
-  ishlab  chiqarishning  hajmiga  nisbatan  tannarxning  o‘zgarishi  yoki  ayrim 
xarajatlarning o‘zgarishini bashorat qilishga yordam beradi; 
-  baho  va  hajmni  muqobillashtiradigan  variant  va  kombinatsiyalarni  topishga 
imkon yaratadi; 
- samarali baho siyosatini subyektning faoliyatiga tadbiq etishga yordam beradi. 
Mas‘uliyat  markazlari  rahbarlarining  faoliyati  ustidan  nazorat  qilish  uchun 
xarajatlarning  sarfini  hisobga  olishning  me‘yorlashtirilgan  usulini  tadbiq  qiladilar. 
Buning  uchun  zaruriyat  tug‘ilganda  ayrim  schyot  ochilib  (misol,  3510-"Тayyor 
mahsulotlarni  olish")  unda  ushbu  xarajatlar  tasdiqlangan  me‘yorlar  asosida 
mahsulotlarning  tannarxi  hisoblanadi.  Ushbu  schyotning  debet  tomonida  haqiqatda 
sarflangan  xarajatlar  hisobga  olib  borilsa,  kredit  tomonidan  esa  ishlab  chiqarilgan 
tayyor  mahsulot  (ish,  xizmat)ning  me‘yoriy  tannarxi  ko‘rsatiladi.  Ushbu  schyotning 
ma‘lumotlariga asosan tegishli hisobot davri ichida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, 
xizmat)lar bo‘yicha haqiqiy sarflar bilan ularning me‘yoriy tannarxi orasidagi farqni 
aniqlash  imkoniyatini  yaratadi.  Aniqlangan  farq  summalari  (ijobiy  yoki  salbiy) 
tegishli 9110-"Sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi" schyotiga o‘tkaziladi. Ushbu 
schyotda  (3510)  hisobot  davrining  ohirida  qoldiq  bo‘lmaydi  va  u  yopiladi.  Agarda 
me‘yoriy  tannarx  haqiqiy  tannarxdan  ortiq  bo‘lsa  bu  ijobiy  holat  deb  hisoblanadi. 
Mabodo  me‘yoriy  tannarxdan  haqiqiy  tannarx  ortiq  bo‘lsa  uning  sabablari  analitik 
schyotlarning  ma‘lumotlariga  asosan  har  tomonlama  va  chuqur  tahlil  qilinadi, 

---

 
150 
sabablari  aniqlanadi  va  baholanadi.  Natijada  ushbu  farqning  sodir  bo‘lish  sabablari, 
mas‘ullari  aniqlanib  tegishli  chora-tadbirlar  ishlab  chiqiladi,  chunki  xo‘jalik 
yurituvchi subyekt mas‘uliyat markazlariga bo‘lingan holda hisob yuritadi.  
Тayyor  mahsulotlarni  sotish.  Mahsulotlarni  sotish  jarayoni  ishlab  chiqarilgan 
mahsulotlarning  majmuasidan  tashkil  topgan.  Mahsulotlarni  sotish  iste‘molchi  va 
buyurtmachilar bilan ilgari tuzilgan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi. Ushbu 
mahsulot (ish, xizmat)larni sotish muomalalarini moliyaviy va boshqaruv hisobining 
schyotlarida  qayd  qilishdan  asosiy  maqsad  tegishli  mahsulotlarni  sotish  bo‘yicha 
moliyaviy  natijalarni  aniqlashdir.  Mahsulot  (ish,  xizmat)larni  sotishni  hisobga 
olishning ikkita usuli mavjud: 

  sotilgan mahsulotning qiymatini to‘lash sanasidan (kassa usuli) ularni sotilgan 
deb tan olish va tegishli schyotlarda qayd qilish; 

  tayyor  mahsulotlarni  xaridor  va  buyurtmachilarga  jo‘natish  yoki  to‘lov 
hujjatlarini bankka topshirgan sanadan sotilgan  deb tan  olish  va  tegishli  schyotlarda 
qayd qilish (hisoblash usuli). 
O‘zbekiston  Respublikasida  faoliyat  ko‘rsatayotgan  xo‘jalik  yurituvchi 
subyektlar  ichki  bozorlarga  o‘zlarining  ishlab  chiqargan  mahsulotini  sotayoganda  
hisobga olishning ikkinchi usulini qo‘llaydilar: 
Debet 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" 
Kredit 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" va bir vaqtda 
Debet 4010-"Хaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" 
Kredit 9010-"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar" 
Тayyor  mahsulotlarni  sotish  muomalalari  ikkita  schyotda  qayd  qilib  boriladi 
9110-schyotning  debetida  sotilgan  mahsulotning  tannarxi  (xarajat)  va  9010 
schyotning  kreditida  ushbu  mahsulotning  shartnomada  ko‘rsatilgan  bahosi 
(daromad).  Ushbu  tartib  tannarx  (xarajat)  bilan  kelishilgan  baho  (daromad)ni 
taqqoslash va ushbu jarayon bo‘yicha foyda yoki zararni aniqlashga yordam beradi: 
Debet 9910 -"Daromad va xarajatlarning jamg‘armasi", 
Kredit 9110 -"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyoti. 
Debet 9010 -"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar", 
Kredit 9910-"Daromad va xarajatlarning jamg‘armasi" schyoti 
Agarda hisobot davrining ohirida foyda olinsa: 
Debet 9910 > kredit 9910, ya‘ni 9910 schyotning debetidagi summa kreditidagi 
umumiy summadan ko‘p bo‘ladi. 
Agarda  ushbu jarayon bo‘yicha zarar ko‘rilsa: 
Debet  9910  <  kredit  9910,  ya‘ni  9910  schyotning  debet  tomonidagi  summa 
kredit tomonidagi summadan kam bo‘ladi. 
Boshqaruv  hisobining  maqsadi  va  vazifasi  ichki  foydalanuvchilarni  xo‘jalik 
faoliyati bo‘yicha zarur bo‘lgan axborotlar bilan ta‘minlashdir.