O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti

O’z-o’zidan alangalanish. Аgar yonuvchi moddani alangalanish harortidan yuqori haroratda qizdirish davom ettirilsa, lekin ochiq alanga olib borilmasa, shunday vaqt keladiki, undan ajralib chiqayotgan gazlar o’z-o’zidan alangalanib ketadi. Bu sodir bo’lgan harorat shu moddaning o’z-o’zidan alangalanish harorati deyiladi.

O’z-o’zidan yonib ketish. Аyrim qattiq yonuvchan moddalar noto’g’ri saqlanganda o’z-o’zidan yonib ketishlari mumkin. Masalan, nam pohol, nam toshko’mir, nam pahta, moyli latta va sh. o’. Bu hodisa ma`lum haroratlardagina bo’lishi mumkin. Bu haroratni o’z-o’zidan yonib ketish harorati deyiladi.

Yonuvchi suyuqliklar 2 guruhga bo’linadi:

1. 
   Chaqnash harorati 45 ^oS gacha bo’lganalri. Ular engil yonuvchan suyuqliklar (LVJ) deb ataladi. Bularga benzin, oltingugurt gidroksidi, spirtlar va sh.o’ kiradi.
   
2. 
   Chaqnash harorati 45 ^oS dan yuqori bo’lganlari. Ular yonuvchan suyuqliklar (GJ) deb ataladi. Bularga ko’pgina neft mahsulotlari kerosin, mazit, solyarka va boshqalar kiradi.
   

Gazlarni yonishi va portlashi haqida tushunchalar.
Gazlarning yonish jarayoni juda tez kechadi. Ularning har bir molekulasi havodagi kislorod molekulasi bilan kontaktda bo’lishi mumkin, shuning uchun ular baravar yonishga tayyor bo’ladi.
Yonuvchi modda bo’ylab alanganing tarqalish tezligi m/s larda bo’lsa yonish deb, yuzlab m/s larda bo’lsa portlash deb, minglab m/s larda bo’lsa- detonatsiya deb ataladi. Detonatsiya hususiyati ammonal, tol va sh.o’. moddalarda mavjud.¹⁰

5. 
   Portlash haqida tushunchalar.
   

Portlashning kontsentratsiya chegarasi deb, yopiq idish ichidagi yonuvchi gaz yoki uning bug’ini havo bilan shunday aralashmasiga aytiladiki, unda alanganing tashqi manbaidan yonib yoki portlab ketadi.
Buni amalda sinab ko’rish uchun, havo bilan to’ldirilgan yopiq idishni olib, unga oz-ozdan yonuvchi gaz yoki bug’ qo’shib boriladi va har gal yoqib ko’riladi. Bu gazning kam miqdorida ( % larda yoki og’irlik kontsentratsiyasida) aralashma alangalanmaydi, demak idish ichidagi bosim o’zgarmaydi. Yonuvchi gaz va bug’larning portlash kontsentratsiya chegarasi.

1. 
   portlashning pastki chegarasi.
   
2. 
   Portlashning yuqorigi chegarasi.
   

Yuqoridagi rasmdan ko’rinib turibdiki, ordinata o’qlariga yonuvchi moddaning kontsentratsiyasi, abstsissa o’qiga esa idish ichidagi aralashmani yoqishga harakat qilingandagi portlash bosimi keltirilgan. Bu 1,2,3,4, nuqtalar. Kontsentratsiyasini oshirib borilgan sari shunday bir vaqt keladiki aralashma kuchsiz, zo’rg’a seziladigan portlaydi 9 chizmada “А” nuqtasi). Kontsentratsiya oshirib borilgan sari portlash bosimi ham oshib boradi va maksimum nuqtasiga boradi. Undan so’ng gaz kontsentratsiyasining oshib borishi bilan portlash bosimini kamayishi kuzatiladi. Ma`lum maksimal kontsentratsiyada esa butunlay portlash bo’lmaydi. ( chizmada “B” nuqtasi).
Yonuvchi gaz yoki bug’ning yoqqanda portlash hosil qila oladigan havo bilan eng kam miqdordagi aralashmasi portlashning pastki chegarasi deb ataladi.
Yonuvchi gaz yoki bug’ning yoqqanda yonmaydigan havo bilan eng ko’p miqdordagi aralashmani portlashning yuqorigi chegarasi deb ataladi.
“Elektr uskunalarini joylashtirish qoidalari” bo’yicha (PUE) tsehlar va tashqi uskunalarni yong’in va portlash havfi bo’yicha klassifikatsiyasi ishlab chiqilgan.