O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat texnika universiteti

18.2. Neftni qayta ishlash jarayonida olinadigan mahsulotlar

Neftni qayta ishlash natijasida quyidagi mahsulotlar olinadi:

1) yoqilg‘i;
2) neftli yog‘lar;
3) parafinlar, serezinlar, vazelinlar;
4) neftli bitumlar;
5) yoritish kerosinlari;
6) eritgichlar;
7) boshqa neft mahsulotlari (neftli koks, qurum, konsistent surkovlari va boshqa).


Yoqilg‘i
Neftdan olinadigan yoqilg‘ilarning soniga avtomobil va aviatsiya benzinlari hamda traktor, reaktiv, dizel, gaz turbinali va qozonxona yoqilg‘ilari mansubdir.
Avtomobil benzinlari – karbyuratorli dvigatellarda qo‘llaniladi. Hamma avtomobil benzinlari quyidagi turlarga bo‘linadi:

• 
  yozda hamma tumanlarda 1 apreldan – 1 oktabrgacha qo‘llash mumkin, janubiy rayonlarda yilning hamma fasllarida;
  
• 
  qishki, hamma mavsumlarda qo‘llashga mo‘ljallangan.
  

Benzinning muhim ishlatish tasniflaridan biri ularni detonatsiyaga chidamliligi hisoblanadi. U qanchalik katta bo‘lsa, dvigatelning siqish darajasi shuncha yuqori va shunga mos uning solishtirma quvvati katta hamda yoqilg‘i sarfi kichik bo‘ladi.
Benzinlarni detonatsiyaga chidamliligi oktanlar sonini ifodalaydi, maxsus mator qurilmalarida yoki tadqiqot metodlari asosida aniqlanadi. Oktanlar sonining miqdori aralashmadagi N–geptan bilan izooktanlar teng bo‘lib, sinaladigan benzinning detonatsiya chidamliligiga ekvivalentdir.
Benzinlarni detonatsiya chidamliligini oshirish uchun va shunga mos bo‘lgan oktanlar sonini oshirishda ularga tetraetilevinets 1 kg benzinga 3,3 grammgacha qo‘shiladi. Shuning uchun etillashtirilgan benzinlar bilan ishlashda xavfsizlik choralarini oldini olish qoidalariga rioya qilinadi.
Benzin va havo aralashmasi silindrga tushganda, porshen yuqoriga harakatlanib uni siqadi. Bug‘lar siqilganida ular qizib ketadi. Agar benzin va havo aralashmasi qattiq siqilsa, u o‘ta qizib ketadi va yondirish svechasi yordamida o‘z-o‘zidan yonib ketadi.
Agar benzinni yonishi alangalanish muddatidan oldin sodir bo‘lsa, porshen o‘zining yuqori nuqtasiga yetmasdan orqaga qaytib dvigatelning burama valining harakatiga to‘sqinlik qiladi, ya’ni detonatsiya sodir bo‘ladi. Detonatsiya odatda taqillab silkinish va dvigatelning guvillab shovqin chiqarishi bilan tavsiflanadi. Detonatsiya hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak, chunki u motorning harakatdagi kuchiga qarshi ishlaydi, shuning uchun uning mexanik qismlariga ta’sir qiladi.
Benzinnning oktanlar sonini aniqlashda uning siqilish darajasining aniqligi katta ahamiyatga ega. Ayniqsa o‘z-o‘zidan alangalanish porshen harakatining yuqori nuqtasida sodir bo‘ladi. Siqilish darajasi benzin oktanlar soniga bog‘liq. Oktan soni 100 bo‘lgan benzin uchun shartli ravishda izooktan (2, 2,4- trimetilpentan) S₈N₁₈ qabul qilingan. Kuchsiz siqilishda ham detonatsiyalanadigan n-geptan (S₇N₁₆) oktan soni “0” bo‘lgan benzin uchun qabul qilingan.
Zarur bo‘lgan oktan sonli benzin olish masalasini soddalashtirish uchun benzinga qo‘rg‘oshin-tetraetil qo‘rg‘oshin (TEQ) yoki tetrametil qo‘rg‘oshin (TMQ) qo‘shiladi. Bu birikmalar benzinning oktan sonini oshiradi. Bu bilan benzinning boshqa xossalariga , jumladan to‘yingan bug‘ bosimiga (TBB) ta’sir etilmaydi.
TEQ (TMQ) – juda zaharli kimyoviy birikma, hatto uning juda kichik konsentratsiyali bug‘i ham kasallikka yoki o‘limga olib kelishi mumkin. Shunisi qiziqki, benzinga qo‘rg‘oshin qo‘shilishidan maqsad, uning muddatidan oldin alangalanib ketishini oldi olinadi. Oktan soni qanchalik kichik bo‘lsa, detonatsiyaning yuzaga kelishi yoki benzinning o‘z-o‘zidan alangalanishining ehtimolligi yuzaga keladi. Shuning uchun qo‘rg‘oshin alangalanishning oldini oladi. Qo‘rg‘oshinning atrof muhitga ta’sirini kamaytirish maqsadida , benzinning oktan sonini oshirish uchun neft-kimyo sonaotida metanol, etanol, TBS, va MTBE kabi mahsulotlarni qo‘llash tavsiya etilgan.
Metanol - CH₃OH qadimdan ma’lum bo‘lgan kimyoviy modda. U yog‘och spirti sifatida mashhur, chunki avvallari yangi arralangan zich yog‘ochli g‘o‘lalarga kimyoviy reagent ta’sir ettirib olingan. 1923 yilda nisbatan unumli jarayon ishlab chiqilgan. Bunda dastlabki modda sifatida metan yoki benzin fraksiyasidan foydalanilgan. Metanning manbai sifatida asosan metandan iborat bo‘lgan tabiiy gaz ishlatilgan.
Jarayonning asosiy bosqichi - sintez gazning olinishi uglerod monooksidi (CO) va vodorod (H₂) aralashmasining olinishidir:
CH₄ + H₂O → CO + 3H₂ (sintez gaz)
CO + 2H₂ → CH₃ OH (metanol)
Bu tenglamani olish texnologiyasi juda murakkab va qimmat.
Etanol - yoki etil spirti (C₂H₅OH) – aroqning asosiy komponenti hisoblangan kimyoviy modda. Etanol ham qadimdan tabiiy manbalardan: uzum (vino) tarkibidagi qandni achitish, kartoshka (aroqda) yoki arpa va jo‘xori (viski)ni fermentlar ta’sirida ishlash bilan olingan. Sanoat miqiyosida etanol olishda foydalaniladigan hozirgi kimyoviy jarayon 1919 yilda ishlab chiqilgan. Bu usul etilenning to‘g‘ridan-to‘g‘ri gidrotatsiyasiga (suvning birikishi gidrotatsiya deb ataladi) asoslangan :
C₂H₅ + H₂O = CH₃ - CH₂ - OH₂ (etilen) (suv) (etanol)