O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

7.2.  Raqobatlik narxlar shakllanishida davlat  
narx siyosatining o’rni. 
Bozor  iqtisodiyotida  narx  shakllanishi  qoidalarini  belgilovchi  eng 
muxim  vositalardan  biri,  narxni  shakl-lantirish  mezanizmi  hisoblanadi. 
JST  (Jahon  savdo  tashqiloti)ga  kirish  jarayonida  O’zbekiston  oldida 
murakkab vazifa turibdi - ishlab chiqarishni maksi-mal samaradorligiga va 
raqobat  afzalliklariga  erishish  maqsadlarida  chiqim  va  narxlarni 

---

101 
 
shakllanishga  davlatning  ta’sir  kursatishini  saqlagan  xolda,  bozor 
narxlariga to’liq ravishda o’tish masalasi. 
Narx  shakllanishini  tartibga  solishning  samarali  modeli  mahalliy 
mahsulotlarning  raqobatbardoshligini  oshirishga  yordam  kursatishi  kerak. 
Bunda  korxonaning  sof  daromadi  ko’lamlari  "olib  sotarlik  omillari" 
(narxlarni  oshirish  o’yini)ga  emas,  balki  resurslardan  samarali 
foydalanishga  bog’liq  bo’lishi  kerak
30
.  Tabiiy-iqlim,  geografik  va  boshqa 
xo’jalik  sub’ektining  faoliyatiga  bog’liq  bo’lmagan  omillarning  ishlab 
chiqariladigan mahsulot tannarxiga ta’sirini narx shakllantirish mexanizmi 
(renta  va  boshqa  to’lovlar)  yordamida  turli  chegaralarda  "tekislab 
yuborish" zarur. Davlat boshqaruvining yana bir  muxim vazifasi, ijtimoiy 
tovar  ishlab  chiqaruvchilarini  import  mahsulotlar  bilan  bir  qatorda, 
maxalliy  korxonalar  tovarlariga  ham  qo’yilishi  mumkin  bo’lgan  demping 
(asossiz  ravishda  pasaytirilgan)  narxlardan  himoya  qilishdan  iborat.  Bu 
narsani  import  maxsulotlari  bo’yicha  asoslangan  ravishda  "keltiriladigan 
mollarga  ustama  narx"  (aktsiz  yoki  boj)  joriy  etish,  maxalliy  tovarlar 
bo’yicha  esa  -  xarajatlar  tarkibini  shakllantirish  qoidalari  va  alohida 
xarajatlarning  me’yoriy  kursatkichlarini  o’rnatish,  tannarxni  kalkulyatsiya 
qilish  tizimini  yaxshilash,  barcha  korxonalar  uchun  qonun  tomonidan 
tasdiqlangan  hamma  uchun  majburiy  bo’lgan  mehnatga  haq  to’lashning 
eng  kam  va  eng  yuqori  stavkalarini  tasdiqlash  orqali  amalga  oshirish 
mumkin.  Bundan  tashqari,  narxlar  shakllanishining  davlat  tomonidan 
tartibga  solib  turishda  konchilik  sanoati  mahsulotlari,  yonilg’i-energetika 
majmuasi,  metallurgiya,  shuningdek,  monopolistlar  tovarlari  (xizmatlari) 
narx (tarif)larining belgilanishi ustidan nazorat qilish ham ko’zda tutiladi. 
Umuman  olganda,  narx  shakllanishining  davlat  tomonidan  boshqarish 
tizimi  davlatning  narx  bo’yicha  siyosati  yo’nalishlari  asosida  shakllangan 
bo’lishi lozim. 
Mahalliy  ishlab  chiqaruvchilar  uchun  bir  xildagi  iqtisodiy  sharoitlar 
yaratgan  holda,  davlat  konchilik  va  xom  ashyo  tarmoqlari,  yoqilg’i-
energetika  resurslari,  metallar  va,  shuningdek,  eng  muxim  iste’mol  mol-
lari  narxlarining  keskin  ko’tarilib  ketishining  oldini  olishi  kerak.  Odatda, 
                                                 
30
 Economics : principles, problems, and policies / Campbell R. McConnell, Stanley L.  Brue.– 17th ed. 399-416p. 

---

102 
 
bunday  mahsulot  turlarini  tabiiy  monopoliyalar  va  korxona-monopolistlar 
ishlab  chiqaradilar.  Hozirgi  kunda  davlat,  narxlarning  qaror  topish 
mexanizmida  o’z  aksini  topgan  narx  shakllanishining  alohida  qoidalarini 
o’rnatgan. 
Davlat 
tomonidan 
belgilangan 
qoidalarga 
asosan, 
narxlar 
mahsulotning  ishlab  chiqarish  tannarxi  va  yalpi  daromadni  hisobga  olgan 
holda  shakllanadi.  Bir  qator  bozorlarda  raqobatning  yetarli  darajada 
emasligi, ayniqsa, sanoat-texnik ahamiyatdagi maxsulotlar ishlab chiqarish 
soxalarida, monopolist, odatda, barcha xarajatlarni tannarx tarkibiga, soliq 
va to’lovlarni esa davr xarajatlariga (elektroenergiya, metallar, paxta tolasi 
va h.k.) kiritadi. Agar narxlar raqobat rivojlangan bozorlarda shakllansa, u 
holda narxlar talab va taklif asosida yuzaga keladi.