O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti moliya fakulteti “moliya” kafedrasi

Yil	Hisoblangan dividendlar (mlrd.so'm)
Sof foydada dividendning ulushi (BHMS bo'yicha)
2020
2019	5,8	84,97%
2018	1,34	33%
2017	1,97	56,01%

Ko'rsatkichlar (ming so'm)	O'tgan yilga nisbatan o'zgarish	2020	2019 (MHXS)	2018 (MHXS)	2017 (MHXS)
Sug'urta mukofoti	40%		125017092	89081358	61111134
Qayta sug'urtalashdan mukofot	-56%		9093634	20442419	11620995
Qayta sug'urtalashdan tashqari sug'urta mukofoti	69%		115923458	68638939	49490139
Foydalanilmagan sug'urta mukofotlari zaxirasining o'zgarishi, qayta sug'urtalovchining ulushini ayirilgan holda	547%		22823012	3526364	4352200
To'langan mukofotlar	29%		93100446	72165303	45137939
To'langan zararlar, jami	-10%		11450063	12776926	9259280
Qayta sug'urtalashga o'tkazilgan xatarlar bo'yicha talablar	-25%		5042183	6741091	8440908
Sug'urta da'volari zaxirasining o'zgarishi, qayta sug'urta o'tkazmalarini ayirilgan holatda	98%		6131657	3100250	6102166
Olingan sof zararlar	37%		12539537	9136085	6920538
Komission daromadlar	104%		37814475	18577186	22556514
Sotib olish xarajatlari	44%		46686763	32391962	12566962
Sug'urta faoliyat natijalari	46%		71688621	49214442	48206953
Banklardagi omonat va depozitdan daromad	112%		3698494	1741731	1886440
Dividendlardan daromadlar	-12%		13169788	14946505	3945285
Boshqa faoliyatdan zarar	-71%		387155	1330120	152867
Investitsion faoliyat natijalari	7%		16481127	15358116	5678858
Chet valyutasi bilan operatsiyalardan daromadlar	2040%		2115081	98815	1999016
Ma'muriy va operatsion xarajatlar	36%		81517846	59828842	36880957
Boshqa daromadlar	54%		2922632	1897138	868557
Kutilayotgan kredit zaralari uchun zaxirani tiklashdan yo'qotishlar	-57%		237096	548878	1076968
Boshqa faoliyatdan natijalar	31%		76717229	58381767	35090352
Foyda solig'i to'lagunga qadar foyda	85%		11452519	6190791	18795459
Foyda solig'i	-2%		872317	885641	2078576
Sof foyda	99%		10 580 202	5 305 150	16 716 883

3. Yirik sanoat guruhlari moliyaviy faoliyatini sug'urtalash amaliyotini rivojlantirish masalalari
Sug‘urta huquqi sug‘urta haqidagi barcha qonunlar, huquqiy va me’yoriy hujjatlarni o‘zida mujassamlashtirgan. Fuqarolik kodeksining 52-bobi sug‘urta masalalariga bag‘ishlangan. Bunda sug‘urtaning eng muhim huquqiy masalalari, sug‘urta shartnomalarini tuzish, ikki tomonlama sug‘urtalash, hamkorlik sug‘urtasi, qayta sug‘urtalash, bu sug‘urtalashni amalga oshirishda tomonlarning javobgarligi va boshqalar fuqarolik kodeksi doirasida tushintirib berilgan.
Mamlakatimizda sug‘urta to‘g‘risidagi qonun 1993-yil 6-mayda qabul qilindi. Ushbu qonun 5 bob 33 moddadan iborat bo‘lib, bu qonunda respublika iqtisodiyotida sug‘urtaning tutgan o‘rni, sug‘urta bozorini shakllantirish masalalari, sug‘urtani tashkil etish va huquqiy asoslari bayon qilingan. Shu hisobda fuqaro va yuridik shaxslarning sug‘urta tashkilotlari bilan munosabatlari, sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy masalasi, sug‘urta bo‘yicha davlat nazorati va boshqalar bayon qilinadi.
Qonunning 1-bobida sug‘urta ta’rifi beriladi, sug‘urta obyektlari, shakllari, tariflari, to‘lovlari, qayta sug‘urta lash va birgalikda sug‘urta lash masalalari bayon kilinadi. 2-bob asosan sug‘urta shartnomalarini tuzish, shartnomada tomonlarning huquqlqri va uni rasmiylashtirish xamda to‘xtatish masalalariga bag‘ishlangan. 3-bobda sug‘urta lanuvchilarning moliyaviy barkarorligini ta’minlash masalalari yoritilgan. 4-bob sug‘urta faoliyati ustidan davlat nazorati o‘rnatishga, 5-bob esa yakunlovchi masalalarga bag‘ishlangan.
Sug‘urta haqidagi qonunda qator yangi tushunchalar, masala, qayta va birgalikda sug‘urtalash, sug‘urta brokeri, sug‘urta ruxsatnomalarini olish va boshqa masalalar yoritilgan.
2002-yilda yangi tahrirdagi «Sug‘urta to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi, sug‘urta kompaniyalarining mustaqil faoliyat yuritishiga keng sharoitlar yaratib berildi. 2002-yilgacha 30 ta sug‘urta kompaniyalari tashkil etilib, sug‘urta bozori shakllandi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan eng yirik sug‘urta kompaniyalari quyidagilar:
1. «O‘zagrosug‘urta» davlat aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasi;
2. «Kafolat» davlat aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasi;
3. «O‘zbekinvest» eksport-import milliy sug‘urta kompaniyasi.
O‘zagrosug‘urta davlat aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasi ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklida, yuridik shaxs sifatida tashkil qilinib, o‘zining mustaqil balansi, hisob va valyuta hisobraqamlariga ega. Kompaniya faoliyatining asosiy yo‘nalishlari qishloq xo‘jaligi sohasida tovar ishlab chiqaruvchilarning mulk va mahsulotlarini sug‘urta yo‘li bilan himoya etish, banklardan olingan kreditlarni qaytarishga sug‘urta kafolatlarini taqdim etish, yuridik va jismoniy shaxslarga har tomonlama sug‘urta xizmatini ko‘rsatishdan iboratdir.
«O‘zagrosug‘urta» tomonidan amalga oshiriladigan sug‘urtaning asosiy turlari quyidagilardan iborat:
1. Qishloq xo‘jalik korxonalari va qishloq aholisini majburiy sug‘urta qilish; ya’ni:
a) tijorat banklari tomonidan ajratiladigan kreditlar qaytarilishi uchun qishloq xo‘jaligi korxonalarining javobgarligini sug‘urta qilish;
b) fyuchers shartnomalari bo‘yicha mablag‘larni qaytarilishini sug‘urta qilish;
d) qishloq fuqarosiga tegishli mol-mulkni sug‘urta qilish;
e) garovga qo‘yilgan mol-mulkni sug‘urta qilish;
f) transport egalarining fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish.
2. Qishloq xo‘jalik korxonalarini ixtiyoriy sug‘urta qilishi ya’ni:
a) ekinlar hosilini sug‘urta qilish;
b) ekinlarni qayta ekishni va oldin chiqqan ekinlarni butlashni sug‘urta qilish;
d) chorva mollarini sug‘urta qilish;
e) asosiy vositalarni sug‘urta qilish;
f) tabiiy pichanzorlarni, yaylovzorlarni va tut bargini sug‘urta qilish;
g) pillani sug‘urta qilish;
h) bog‘lar va uzumzorlar hosilini do‘l urishdan sug‘urta qilish;
i) korxonalar, dehqon, fermer va ijara xo‘jaliklarning mol-mulkini sug‘urta qilish;
j) qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan jo‘natiladigan yuklarni sug‘urta qilish.
Kompaniyaning nizom fondi ta’sislik badallari hisobidan tashkil topadi. Naqd pulsiz shakllardagi oddiy va egasi yozilmagan aksiyalar chiqaradigan bu kompaniya cheklanmagan miqdorlarda sug‘urta fondlari tashkil qilish huquqiga ega. Nizom fondining 25 % ni zahira fondlari daromad hisobidan tashkil qilinadi. Kompaniya o‘z faoliyatini amalga oshirish uchun boshqa fondlar ham tashkil qiladi.
Shahar korxonalari va qishloq korxonalari aholisining iqtisodiyoti hamda turmush sharoiti bir xil bo‘lmaganidek, ulardagi sug‘urta obyektlari, hatto sug‘urta hodisalari ham bir-biridan farq qiladi. Shu boisdan sug‘urta ishlarini tashkil qilishda ularning xususiyatlarini e’tiborga olish talab qilinadi, chunki sanoat va qishloq xo‘jalik korxonalarining mol-mulki, mehnat sharoiti bir xil emas. Ana shularni nazarda tutib Respublika Vazirlar Mahkamasi shahar hududida joylashgan yuridik va jismoniy shaxslarga sug‘urta xizmatini ko‘rsatish maqsadida «Kafolat» davlat aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasini tashkil qilindi. Uning asosiy vazifalari:
a) shaharlarda aholi hayotini, salomatligini va mol-mulkini sug‘urta qilish;
b) korxonalar, tashkilotlar va muassasalar mol-mulkini sug‘urta qilish;
d) yuridik va jismoniy shaxslarning moliyaviy va tadbirkorlik tavakkalchiliklarini sug‘urta qilishni amalga oshirish;
e) qonunda ko‘zda tutilgan sug‘urtaning majburiy turlarini amalga oshirish;
f) qo‘shimcha sug‘urtalash va qayta sug‘urta operatsiyalarini amalga oshirish, sug‘urtaviy maslahat xizmatlarini ko‘rsatish;
g) mahalliy sharoitlarni hisobga olib, sug‘urtaning yangi turlarini joriy etish;
h) korxonalar javobgarligini va mol-mulkini ixtiyoriy sug‘urta qilish. Shaharlarda joylashgan davlat, xususiylashtirilgan, qo‘shma, kichik va xususiy korxonalar va tashkilotlarni javobgarligi va mol-mulkini sug‘urta qilish.
i) sug‘urtaning qonunchilik hujjatlarida va hukumat qarorlarida nazarda tutilgan majburiy turlarini sug‘urta qilish. Bu fuqaro mol-mulki, transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligi, yo‘lovchilar sug‘urtasi, temir yo‘l transporti, parvozlarda ishtirok etuvchi xodimlar, oddiy askarlar va boshqalar tarkibiga kiruvchi harbiy xizmatchilarni va harbiy xizmatni o‘tashga majbur shaxslarni sug‘urta qilish demakdir.
Mamlakatimizda O‘zbekinvest milliy sug‘urta kompaniyasi 1994-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumat qarorlari bilan tashkil etilgan bo‘lib, 1997-yilda esa O‘zbekinvest eksport-import milliy sug‘urta kompaniyasiga aylantirildi. Unga eksport sug‘urtasi bo‘yicha hukumatning rasmiy sug‘urta agentligi maqomi berildi. Ushbu kompaniyaning Ustav sarmoyasi 60 mln. AQSh dollari miqdorida shakllantirilgan bo‘lib, shundan 50 mln. AQSh dollari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga, 10 mln. AQSh dollari Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bankiga tegishlidir. Kompaniyaning asosiy vazifasi O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy sarmoyalar jalb qilinishini va eksport imkonoyatlari o‘sishini sug‘urta obyektlariga siyosiy va tijorat xavf-xatarlaridan ishonchli sug‘urta himoyasini taqdim etish yo‘li bilan rag‘batlantirishdan iborat.
Har bir sug‘urta xilining xususiyatini ko‘zda tutib, sug‘urta faoliyati quyidagi yo‘nalishlarda guruhlashtiriladi:
hududlar bo‘yicha (mamlakatning ichki doirasi va tashqi sug‘urta munosabatlari e’tiborga olinadi);
davlat va xususiy sug‘urta tashkilotlari bo‘yicha;
- tarmoqlar bo‘yicha;
xavf-xatar xillari bo‘yicha;
majburiy va ixtiyoriy sug‘urta bo‘yicha.
Hududlar buyicha sug‘urta lashda mamlakatning ichki doirasida va tashki iqtisodiy munosabatlarida olib boriladigan ishlar, shu jumladan xorijiy mamlakatlar bilan sug‘urta sohasida xamkorlik kilishibunda fakat eksport-import muammolarigina emas, balki investitsiyalar, diplomatiya xodimlarini xam sug‘urta lash ko‘zda tutiladi, bunday sug‘urta lash davlat va xususiy tashkilotlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shu munosabat bilan dastlab sug‘urta tashkilotlarini quyidagicha guruhlash mumkin:
- faqat xorijiy mamlakatlar investorlari (O‘zbekinvest) va tashqi iqtisodiy munosabatlarga xizmat qiluvchi sug‘urta tashkilotlari;
- faqat mamlakat doirasida huquqiy va jismoniy shaxslarga xizmat qiluvchi xususiy sug‘urta tashkilotlari;
- davlat hissadorlik sug‘urta tashkilotlari.
Xulosa
Tadbirkorlik faoliyati uning ishtirokchilari mulkiga xavf soluvchi xatarlar, qaltisliklar, tavakkalchilik bilan bog‘liqdir. Tavakkalchilik deganda yuz berishi mumkin bo‘lgan va buning natijasida moddiy zarar yetkazuvchi noxush holatlar nazarda tutiladi. Tavakkalchilikni pasaytirish, ya’ni yuz berishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarning oldini olish, ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararni kamaytirish maqsadida yirik kompaniyalar o‘zida maxsus bo‘limlar tashkil etadi. Ushbu bo‘limlarda ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararni kamaytirishga qaratilgan kompleks dasturlar ishlab chiqiladi.
Korxonalar faoliyatida yuz berishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlar quyidagi ikki turga bo‘linadi:
a) korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan, ya’ni ichki xavf-xatarlar;
b) korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan, ya’ni tashqi xavf-xatarlar.
Korxona faoliyatiga bog‘liq xavf-xatarlar o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:
- avariyalar, yong‘inlar;
- tashkiliy-texnologik (rejalarning belgilangan vaqtda bajarilmasligi, sifat bo‘yicha talablarning bajarilmasligi);
- ish tashlashlar, g‘alayonlar;
- korxonadagi talon-tarojlik va o‘g‘irliklar.
Korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan xavf-xatarlar esa o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:
- bozor konyunkturasi bilan bog‘liq xavf-xatarlar (valyuta tavakkalchiligi, baho o‘zgarishi tavakkalchiligi, talab pasayishi tavakkalchiligi, raqobat kuchayishi tavakkalchiligi);
- xorijiy hamkor faoliyati bilan bog‘liq xavf-xatarlar (to‘lovning vaqtida bajarilmasligi, hamkorning bankrotlik holatiga tushishi, tovarning vaqtida yetkazib berilmasligi va boshqa majburiyatlarning bajarilmasligi);
- siyosiy xavf-xatarlar;
- harbiy xavf-xatarlar;
- davlat hokimiyati organlariga bog‘liq bo‘lgan xavf-xatarlar;
- uchinchi tomon bilan bog‘liq xavf-xatarlar;
- tabiiy ofatlar xavf-xatari.
Yuqoridagi xavf-xatarlar natijasida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni kamaytirishda quyidagi usullardan foydalaniladi:
a) sug‘urtalash;
b) xedjirlash, ya’ni birjalardagi fyuchers shartnomalaridan va opsionlardan foydalanish;
d) hisob-kitoblarning xavf-xatarni kamaytiruvchi eng ma’qul usulini qo‘llash;
e) bozor konyunkturasini chuqur tahlil qilish va shu asosda harakat dasturini belgilash.
Ushbu usullar ichida sug‘urtalash muhim ahamiyatga ega.
Sugurtalash – jismoniy va huquqiy shaxslarning muayyan hodisalar (sug‘urta holatlari) yuz bergan paytdagi mulkiy manfaatlarini ular to‘lagan sug‘urta badallari (sug‘urta mukofotlari)dan shakllantirilgan pul jamg‘armalari hisobidan muhofazalash borasidagi munosabatlarni anglatadi. Sug‘urta qiluvchi va sug‘urta qilinuvchi o‘rtasidagi munosabatlar maxsus shartnoma bilan tartibga solinadi. Jahon tajribasida u polis degan nom olgan. Polis – sug‘urta shartnomasining tuzilishini tasdiqlab, sug‘urta qiluvchining sug‘urta qilinuvchiga sug‘urta holati yuz bergan taqdirda shartnoma sharti bilan belgilangan pul qiymatini (sug‘urta tovoni) to‘lash majburiyatini ifodalagan hujjatdir.
Adabiyotlarda ta’kidlanishicha, sug‘urta faoliyatining ilk ko‘rinishlari Rim imperiyasi davrida paydo bo‘lgan. Harbiy xizmatdan bo‘shatilganlar o‘z hayotlarida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan noxush holatlarni bartaraf etish maqsadida turli jamiyatlar tashkil etishib, unga a’zo bo‘lib kirganlarning badallari evaziga fond tashkil etilgan. Jamiyat a’zosining boshiga og‘ir kun tushganda jamiyat tomonidan moliyaviy ko‘mak berilgan. Sug‘urta Yevropada «savdogarlar gildiyasi» ko‘rinishida paydo bo‘lgan. Savdo asosan dengiz orqali olib borilgan bo‘lib, savdogarlar dengizda to‘fonlarga uchrashi, qaroqchilar hujumiga uchrashi mumkin. Ushbu xavf-xatarni kamaytirish uchun savdogarlar fond tashkil etishgan. 1648-yilda Yevropada (London, Parij) birinchi sug‘urta kompaniyalari tashkil etildi va sug‘urta to‘g‘risida qonun qabul qilindi.
Sug‘urtalashning uch turi mavjud: mol-mulk, shaxsiy va javobgarlik sug‘urtalari.
Moliya fondlarining umumiy xususiyatlari bozor va nobozor munosabatlari mavjudligidadir. Chunki, bunday moliya fondlari harakati, ya’ni ularning shakllanishi, ishlatilishi uchun tijoriy asosda yoki tekin xarajatni qoplash shartsiz amalga oshuvi xususiyatlidir. Aralash iqtisodiyotga xoslik bu fondlarda juda ochiq ifodalanadi.