O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

va asosiy vazifalari
 
Davlat moliyasini boshqarish masalalari iqtisodiyot va 
moliya nazariyasida markaziy o‗rinni egallaydi. Iqtisodiyotni va 
davlat moliyasini boshqarishdagi muammolar shundan 
iboratki, bozor xo‗jaligi o‗zini-o‗zi tartiblovchi va rivojlantiruvchi 
tizim (bozorning ―ko‗rinmas qo‗li‖) bo‗lishiga qaramasdan, hech 
qachon davlat aralashuvisiz samarali ishlamagan. Tarixiy 
taraqqiyotdan ma‘lumki, umuman olganda, kapitalistik bozor 
xo‗jaligining yuzaga kelishi faol davlat aralashuvi bilan birga 
sodir bo‗lgan. Masalan, 1563-yilda ingliz qirolichasi Yelizaveta I 
milliy baliqchilikni qo‗llab-quvvatlash va unga bo‗lgan talabni 
oshirish maqsadida o‗z xizmatkorlariga haftasiga 2 marta 
go‗sht mahsulotlarini iste‘mol qilishni taqiqlagan
81
. 1666-yilda 
esa Angliyada jun mahsulotlarini sotish bilan bog‗liq 
qiyinchiliklarni tugatish uchun bir qator tadbirlar amalga 
oshirildi. Xususan, dafn etilayotgan marhumlarni jun matodan 
bo‗lgan liboslarda dafn etish majburiy qilib qo‗yildi. Bu qonunni 
buzganlarga 5 funt-sterling miqdorida jarima belgilandi.
Aksariyat hozirgi zamon iqtisodchi-olimlarining fikricha, 
bozorning ―ko‗rinmas qo‗li‖ davlatning ―ko‗rinadigan qo‗li‖ bilan 
to‗ldirilib turilishi kerak. Bu borada kelishmovchiliklar, 
qarama-qarshi fikrlar yuzaga kelishining sababi – bu 
aralashuvning qay darajada bo‗lishi bilan bog‗liq, lekin 
davlatning tartiblovchi prinsipi asosan ko‗pchilik olimlar 
tomonidan e‘tirof etilmoqda. Bunday yakdillikning asosiy 

81
Экономическая история зарубежных стран: учебное пособие / Т.М.Тимошина; 

под ред. проф. М.Н.Чепурина. – 9-ое изд., стер. – М.: Юстицинформ, 2013. -504 
стр. 

---

139
sababi shundaki, olimlarning fikriga ko‗ra bozor o‗z-o‗zidan 
mavjud iqtisodiy va ijtimoiy muammolarning barchasini hal 
qila olmaydi. Misol uchun, monopoliya sharoitida o‗z-o‗zini 
tartiblash raqobatni rivojlantira olmaydi, bu esa tovarlar 
ma‘lum turlari narxining oshishiga olib keladi va natijada aholi 
daromadlari iqtisodiyotning alohida bir sektorida ushlanib 
qoladi. Bunday hollarda bozor mexanizmi samarasiz ishlay 
boshlaydi 
va 
iqtisodiy 
tanglik 
davrida 
iqtisodiyotni 
barqarorlashtirishda bozor mexanizmi sust qatnashadi. 
Shuning 
uchun 
iqtisodiyotni 
tartiblovchi 
qo‗shimcha 
mexanizmlarni ishlab chiqish ehtiyoji tug‗iladi. Ana shunday 
mexanizmlardan biri - bu davlatning iqtisodiyotni tartiblovchi 
unsurlari – dastak va vositalaridir. Bu dastak va vositalar 
ichida davlat byudjeti asosiy o‗rinni egallaydi. Davlat byudjeti 
davlatning qo‗lidagi iqtisodiyot va ijtimoiy jarayonlarni 
boshqarish va tartibga solish quroli bo‗lish bilan birga iqtisodiy 
kategoriya sifatida muayyan iqtisodiy munosabatlar yig‗indisini 
tashkil etadi, bu munosabatlarni boshqarish davlat byudjetini 
va umuman, mamlakat byudjet tizimini boshqarishda 
namoyon bo‗ladi. 
Byudjet tizimini boshqarish quyidagilarni nazarda tutadi: 
Byudjet 
tizimini 
boshqarish 
ham 
boshqarish 
kategoriyasining 
barcha 
funksiyalarini bajaradi, ular 
orqali 
byudjet 
tizimini 
boshqarish oldidagi maqsad 
va 
vazifalar 
amalga 
oshiriladi. Bu funksiyalar: 
rejalashtirish, tashkil etish, 
muvofiqlashtirish, nazorat va 
rag‗batlantirish. 

byudjet tizimining asosiy tamoyillariga amal qilgan holda 
byudjet munosabatlarini boshqarish; 

barcha darajadagi byudjetlarni shakllantirish, ko‗rib 
chiqish, qabul qilish, ijro etish jarayonlarini boshqarish;