O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
5.4.
 
 Xorijiy davlatlarda byudjet-soliq siyosati va uning 
yaxlitligini ta‟minlash masalalari 
 
Xorijiy davlatlarda byudjet-soliq siyosatining mazmuni, 
uning yo‗nalishlari, amalga oshirish mexanizmlari va dastak-
vositalari hamda uning yaxlitligini ta‘minlash masalalari 
―Public budgeting systems‖
74
nomli qo‗llanmada yoritilgan 
bo‗lib, mazkur paragrafda byudjet-soliq siyosatiga taalluqli fikr-
mulohazalar ushbu qo‗llanma asosida keltirilgan. 
Xorijiy 
davlatlarda, 
jumladan, 
AQSHda 
federal 
hukumatning iqtisodiyotdagi o‗rni bir nechta o‗zaro bog‗liq 
funksiyalardan iborat. Birinchidan, davlat sodir bo‗layotgan 
iqtisodiy munosabatlarni tartibga solib turadi. Ikkinchidan, u 
bevosita ayrim tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaradi, 
shuningdek, xususiy ishlab chiqarishni tartibga soladi. 
Bundan tashqari davlat tovar va xizmatlarning kattagina 
qismini xarid qiladi, shuningdek, daromadlarni alohida 
shaxslar va fuqaro guruhlari o‗rtasida qayta taqsimlaydi. Ayrim 
fikrlarga ko‗ra hukumatlar o‗z mamlakatining jahon bozoridagi 
iqtisodiy jihatdan raqobatdoshligini ta‘minlashlari lozim. 
Iqtisodiy 
o‗sishni 
davlat 
tomonidan 
to‗g‗ridan 
to‗g‗ri 

74
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. Public Budgeting Systems. 

Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. 

---

130
investitsiyalash lozim, deb hisoblaydigan fikrlar bilan davlat 
iqtisodiy o‗sishni ta‘minlaydigan qulay iqtisodiy muhitni yaratib 
berishi maqsadga muvofiq, deb e‘tirof etuvchi fikrlar o‗rtasida 
katta farq bor.
75
Davlat tomonidan xo‗jalik munosabatlarini huquqiy 
jihatdan tartibga solish ayrim hollarda ―o‗yin maydoni‖da 
qoidalarni o‗rnatish sifatida ko‗riladi, bunda iqtisodiy 
subyektlar yagona o‗yin qoidalariga bo‗ysungan holda harakat 
qiladilar, ularning yutuqlari ham, omadsizliklari ham ularning 
o‗z kuchli va zaif tomonlari natijasida yuz beradi. Fond 
bozorlaridagi Enron va WorldCom kabi kompaniyalar 
tomonidan buxgalteriya hisobining nomaqbul usullarini 
qo‗llash orqali yuqori darajada daromad olinishi bilan bog‗liq 
janjallar yirik fuqarolik va jinoiy ishlarning ochilishiga va 
federal qonunchilikdagi o‗zgarishlarga, xususan, Sarbanes-
Oxleyga olib keldi. Shu bilan birga 2007-yilda AQSH ipoteka 
bozoridagi hech narsa bilan ta‘minlanmagan derevativ qimmatli 
qog‗ozlarning haddan tashqari ortib ketishi natijasida 
boshlangan inqiroz qimmatli qog‗ozlar bozorini tartibga solishni 
qiyinlashtirdi. Tartibga solish, biznes va konstitutsion huquq 
masalalarida huquqiy asosni yaratish bosh mavzu bo‗lib qoldi.
1932-yilda Franklin D.Ruzvelt Buyuk depressiya bilan 
bog‗liq iqtisodiy muammolarni yechishga federal hukumatni 
jalb qilishni va‘da qilgan edi. Lekin bu ish II Jahon urushi 
tugagunga qadar amalga oshirilmadi va davlatning iqtisodiyotni 
rag‗batlantirishdagi o‗rni qonunchilik bilan cheklandi. 1946-
yildagi Bandlik to‗g‗risidagi (Employment Act) qonun va 1978-
yildagi To‗liq bandlik va balanslangan o‗sish to‗g‗risidagi (Full 
Employment and Balanced Growth Act)
76
qonun federal 
hukumat uchun makroiqtisodiy siyosatning bir nechta 

75
The World Bank (2004). World development report 2005: abetter investment 

climate for everyone. Klapper, L., & Love,I. (2010). New firm creation: what has been 
the effect of the financial crisis? Viewpoint, no. 324, September 30. Retrieved
November 13, 2011, from http:/ /rru.worldbank.org/ PublicPolicy Journal/. 
76
Employment Act of 1946 (P.L. 79-304); Full Employment and Balanced Growth
Act of 1978 (P.L.95-253). 

---

131
maqsadlarini belgilab berdi. Ularning asosiylari bo‗lib to‗liq 
bandlik, narxlarning barqarorligi va barqaror iqtisodiy o‗sish 
hisoblanadi. Qonunchilikda alohida belgilanib qo‗yilmagan 
bo‗lsa-da, ikkita qo‗shimcha maqsadlar ―now-equilibrium‖ 
siyosatida AQSH va boshqa mamlakatlar bilan munosabatlarni 
muvozanatlashtirish va qarzni boshqarishni barqarorlash-
tirishga qaratilgan.
77
Xususiy 
bozorga 
asoslangan 
yoki 
markaziy 
rejalashtirishga asoslangan yoxud markaziy boshqaruv bilan 
bozor iqtisodiyotiga aralash tarzda asoslangan bo‗lishidan 
qat‘iy nazar, ko‗pchilik sanoati rivojlangan davlatlar bozor 
faolligini oshirishda mazkur maqsadlarni qabul qiladilar. 
Sanoati kamroq rivojlangan, rivojlanayotgan va bozor 
munosabatlari shakllanayotgan mamlakatlar ham ushbu 
maqsadlarni qabul qilgan bo‗lib, ammo ushbu mamlakatlar 
uchun iqtisodiy siyosatning sezilarli maqsadlari iqtisodiy 
rivojlanishga ko‗maklashishga qaratilgan. Ko‗pchilik sanoati 
rivojlangan mamlakatlar davlatning iqtisodiyotga aralashuvini 
pasaytirish 
kayfiyatida 
bo‗lsalar, 
80-yillarda 
yapon 
iqtisodiyotidagi yutuqlarda Yaponiya hukumatining ishlab 
chiqarishda faol ishtirok etish va savdoning rivojlanishini 
rag‗batlantirishga qaratilgan siyosatining yaqqol natijalarini 
ko‗rib, ishlab chiqarishning rivojlanishida davlatning o‗rni 
to‗g‗risidagi bahslar avj olib ketdi. Lekin raqobatdoshlikni 
rag‗batlantirishda davlatning aralashuvini yoqlashga qaratilgan 
bu bahslar bir necha o‗n yillar davomida davlatning 
aralashuvisiz iqtisodiyotning taraqqiy etayotganligini (har 
holda, AQSHda) e‘tirof etgan holda birmuncha so‗ndi.
Federal hukumatning birinchi uchta maqsadi avvalo, ichki 
ahamiyatga ega. Ko‗p hollarda ular yagona maqsadga 
qaratilgan: inflyatsiyasiz to‗liq bandlikni ta‘minlovchi iqtisodiy 
o‗sish darajasiga erishish. Iqtisodiy o‗sish ishchi-xizmatchilarga 

77
Musgrave, R. A., & Musgrave,P.B. (1989). Public finance in theary and practice (5th 

ed.). New York, NY: McGraw-Hill; Hyman, D.N. (2010). Public finance: a contemporary 
application of theary topolicy (10th ed.online). Florence, KY: Cengage Books; Rosen, 
H. S. (2005). Public finance (7th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Irwin. 

---

132
bo‗lgan talabni keltirib chiqaradigan harakatlantiruvchi 
kuchdir. Shunga qaramasdan juda tez harakatlanuvchi yoki 
juda qimmat yonilg‗ida ishlovchi bu harakatlantiruvchi kuch 
narxlarning nomaqbul oshib ketishiga olib keladi. Bu 
maqsadlarni umumlashtirsak, iqtisodiy o‗sish bilan bandlik 
o‗rtasida sabab-oqibatga asoslangan o‗zaro bog‗liqlik kelib 
chiqadi. Shuningdek, to‗liq bandlik va nomaqbul inflyatsiya 
tayanch iboralarning mazmunini chuqur o‗rganishni taqozo 
etadi.
Rasman qaraganda, Qo‗shma Shtatlarda davlat iqtisodiy 
siyosatining qonun bilan belgilab qo‗yilgan vazifalari to‗liq 
bandlikni, narxlarning barqarorligini va barqaror iqtisodiy 
o‗sishni ta‘minlashdan iborat. Bandlik borasidagi siyosatning 
bilvosita natijalarini istisno qilganda, iqtisodiy foydani 
taqsimlash Amerika Qo‗shma Shtatlari uchun iqtisodiy 
siyosatning rasmiy o‗rnatilgan vazifalari qatoriga kirmaydi. 
Lekin ko‗pgina boshqa mamlakatlarda aynan iqtisodiy o‗sish va 
adolat davlatning to‗g‗ridan-to‗g‗ri vazifalari qatorida turadi
78
. 
Boylikni taqsimlashni yaxshilashga qaratilgan aniq va maqsadli 
harakatlar qilish davlat rasmiy siyosati masalasi hisoblanadi. 
Davlatning 
iqtisodiy 
siyosati 
resurslarning 
qayta 
taqsimlanishiga ta‘sir ko‗rsatadi, ammo bu taqsimot siyosiy 
maqsadlarni ko‗zlab amalga oshirilishi ham, unday bo‗lmasligi 
ham mumkin. Jahon bankining 2006-yilgi Inson taraqqiyoti 
to‗g‗risidagi ―Adolat va taraqqiyot‖ (Equity and Development) 
nomli ma‘ruzasida adolat atamasiga ―teng imkoniyatlar ... va ... 
natijalarga egalik qilishdan mahrum bo‗lmaslik ‖ deb ta‘rif 
berilgan
79
. Inson hayotiy maqsadlarga erishish borasida teng 
imkoniyatlarga ega bo‗lishi kerak va davlat va jamiyat 
tomonidan yaratilgan ne‘matlardan foydalanishda u yoki bu 
guruh jamiyat a‘zolariga ustunlik berilishiga yo‗l qo‗ymaslik 
lozim.

78
The World Bank (2005). World development report 2006: equity and development. 

New York, NY: Oxford. 
79
World Bank (2005). World development report 2006 (p.vii). New York, NY: Oxford. 

---

133
Daromadlarni barqarorlashtirish siyosati. Daromadlarni 
barqarorlashtirish siyosati iqtisodiy tengsizlik muammosini, 
salbiy daromad solig‗iga har tomonlama o‗ylab yondashgan 
holda bartaraf qilish yo‗llaridan biri hisoblanadi. Bu daromadni 
kafolatlash, stavkalarni pasaytirish va zarar ko‗rmaydigan 
daromad darajasini belgilashni nazarda tutadi. Kafolatlangan 
daromadda oilaga keladigan transfer summasi nolga teng 
bo‗ladi, stavkalarni pasaytirish – oilaning daromadlari oshib 
borishi bilan stavkaning pasayib borishi, zarar ko‗rmaydigan 
daromadlilik darajasi esa oila daromadining boshqa hech 
qanday transfer olish huquqi bo‗lmagan nuqtasidir. AQShda 
manfiy daromad solig‗i mavjud emas, lekin uning tamoyillari u 
yoki bu darajada daromadlar transferi bilan bog‗liq bo‗lgan bir 
nechta dasturlarga kiritilgan.
Transfer dasturlari. Bir qancha transfer dasturlari (oziq-
ovqat talonlari; ayollar, chaqaloqlar va bolalar uchun 
qo‗shimcha ozuqa dasturlari; Medicaid dasturi) kafolatlangan 
daromadga tenglashtirilgan eng kam nafaqa miqdorini 
ta‘minlaydi. Ammo ijtimoiy ta‘minot tizimidagi asosiy islohotlar 
doirasida insonlarning yashash davomiyligi ortib borishi bilan 
ularga beriladigan imtiyozlarga jiddiy cheklovlar o‗rnatildi va 
mehnat sharoitlariga qat‘iy talablar qo‗yildi. 
Soliq siyosati. Xarajatlar dasturi daromadlarni qayta 
taqsimlashning yagona shakli hisoblanmaydi. Turli soliqlar 
turli guruhlarga turlicha ta‘sir ko‗rsatadi. Shuningdek, butun 
soliq tizimining umumiy tuzilmasi daromadlarning turli ijtimoiy 
guruhlar o‗rtasida qayta taqsimotiga xizmat qilishi mumkin. 
1986-yildagi Soliq islohotlari to‗g‗risidagi qonunning (the Tax 
Reform Act) kuchga kirishi bilan kam daromad oluvchi 
guruhlar uchun soliqlar keskin kamaydi, o‗rtacha daromadli 
guruhlar to‗laydigan soliqlar o‗rtacha darajada qisqardi, yuqori 
darajadagi daromad oluvchi shaxslar va korporatsiyalar uchun 
yuqori soliq stavkalari qo‗llanilishi belgilandi 1993-yilda soliq 
stavkasining yuqori darajasi keskin ko‗tarildi. 1997-yilda soliq 
stavkasining pasaytirilishi kam daromadli shaxslar uchun 

---

134
ham, yuqori daromadli shaxslar uchun ham taalluqli bo‗ldi. 
2001- va 2003-yillardagi o‗zgarishlardan esa yuqori daromadli 
guruhlar foyda ko‗rdilar. 
Soliq bilan bog‗liq xarajatlar odatda qayta taqsimlash 
vazifasini 
bajaradi. 
Munitsipal 
obligatsiyalar 
bo‗yicha 
foizlarning soliqqa tortilmasligi natijasida daromadlar ularni 
sotib oluvchilar o‗rtasida yoki pensiya oluvchilar orqali yoki 
pensiya fondlarining investitsiyalari orqali qayta taqsimlanadi. 
Ipoteka krediti bo‗yicha daromadlar, shuningdek, uyni qayta 
sotish bo‗yicha daromadlar soliqqa tortiladigan daromadlar 
tarkibidan chiqariladi va shuning uchun ham bunday soliq 
xarajatlari o‗rtacha va yuqori daromadli jismoniy shaxslar 
o‗rtasida 
qayta 
taqsimlash 
vazifasini 
bajaradi. 
Soliq 
xarajatlarining qayta taqsimlash xususiyati shundaki, u soliq 
siyosatining yaqqol aniq bo‗lgan alohida dastagi sifatida 
namoyon bo‗lmaydi. Soliq xarajatlari bevosita xarajat sifatida 
yaqqol ko‗zga tashlanmaydi, shuningdek soliqlarnig tushishini 
ham oydin shaklda ko‗rsata olmiaydi.
Iqtisodiy siyosatning daromadlarning taqsimlanishiga ta‘siri 
natijasida mehnat bozorida tuzilmaviy o‗zgarishlar sodir 
bo‗lishini kutish yaramaydi. Masalan, yetarlicha bilim va 
malakaga ega bo‗lmagan yoki eskirgan mehnat ko‗nikmalariga 
ega bo‗lgan ishchi-xodimlarga, hatto tez o‗sish davrlarida ham 
ish topish qiyin bo‗ladi. Shuningdek, iqtisodiy siyosat, AQShda 
va xorijda milliy xavfsizlik va mudofaa talablaridan kelib 
chiqqan holda, iqtisodiyotdagi tuzilmaviy o‗zgarishlarga 
nisbatan ojiz bo‗lib qoladi. Boshqa yo‗nalishdagi siyosat, 
albatta, muhimroq tuzilmaviy muammolarga qaratiladi. 
Akademik va kasbiy ta‘limga xarajatlar iqtisodiyot uchun 
mutaxassislarni tayyorlash darajasini ko‗taradi. Tartibga solish 
siyosati esa atrof-muhitni zararlantirishga qarshi xizmat 
qiladigan dastaklarni ishlab chiqishni nazarda tutadiki, bu 
choralar ekologiyaning buzilishi oqibatida ko‗rilishi mumkin 
bo‗lgan zararning iqtisodiy qiymatini aniqlash zarurligini 
keltirib chiqaradi. 

---

135
Hech qanday qayta taqsimlovchi siyosat iqtisodiyotga ta‘siri 
nuqtai nazaridan neytral bo‗la olmaydi. Haqiqatan ham har 
qanday iqtisodiy xatti-harakat, qanday samara berishidan 
qat‘iy nazar daromadlar taqsimotiga nisbatan avtomatik 
ravishda daxlsiz bo‗ladi. Daromadlarning qayta taqsimlanishi 
natijasida byudjet defitsiti tartibga solinadi, lekin soliqlarning 
oshirilishi bir tomondan, byudjet daromadlarini ko‗paytirsa, 
boshqa tomondan, iqtisodiyotning rivojlanishiga to‗sqinlik 
qiladi va bu borada ekspertlar yagona xulosaga kela olmagan.
80
Qayta 
taqsimlash 
siyosatini 
loyihalashda 
iqtisodiy 
samaradorlikning pasayishi mumkinligini inobatga olish va har 
qanday yo‗qotishlarning oldini olishga harakat qilish lozim. 
Ishchi kuchi va ishlab chiqarish quvvatlarining to‗liqsiz ishlashi 
kuzatiladigan 
iqtisodiy 
pasayishlar 
davrida 
davlatning 
ta‘sirchan qayta taqsimlash choralari iqtisodiyotning o‗sishini 
rag‗batlantirishga qaratilgan bo‗lishi lozim. Lekin siyosiy 
nobarqarorlik davrlarida bunday davlat siyosati adolatli 
emasdek ko‗rinadi. Norozilik harakatlari (Occupy Movement) 
2011-yilda Uoll-stritda (Occupy Wall Street) boshlanib, 
AQShning boshqa shaharlariga va dunyo bo‗ylab tarqaldi. 
Norozilik namoyishchilari qaror topgan iqtisodiy tizimda 1 foiz 
aholi qolgan 99 foiz aholiga qarshi ishlayotgani va davlat bu 
holatni yaxshilashga juda kam harakat qilayotganini 
ta‘kidladilar.
Xulosa qilib aytganda, AQSh iqtisodiyotida jami iqtisodiy 
faollikning 36 foizini federal, davlat va mahalliy o‗z-o‗zini 
boshqarish organlarining birgalikdagi katta ta‘siri tashkil 
qiladi. Federal hukumat ko‗pgina iqtisodiy maqsadlarga 
erishish uchun ongli ravishda iqtisodiyotga aralashadi. Bir 
qator markaziy hukumatlarning iqtisodiy siyosat borasidagi 
asosiy vazifalari – iqtisodiyotdagi iqtisodiy o‗sish, umumiy 
bandlik, barqaror narx-navo va pul mablag‗lari oqimidagi 
muvozanat hisoblanadi. Borgan sari milliy iqtisodiyotlarning 

80
Hunting the rich. (2011). The Economist, 13. 

---

136
bir-biri bilan o‗zaro bog‗liqligi hukumat tomonidan yoki AQSh 
federal hukumati tomonidan milliy iqtisodiy siyosat doirasida 
raqobatbardoshlikni ta‘minlash bo‗yicha aniq maqsadlarni 
ko‗zda tutilishini taqozo etadi. Qo‗shma Shtatlarda federal 
byudjet defitsiti ayrim hollarda juda katta miqdorni tashkil 
qiladi va ushbu defitsitni hamda umumiy davlat qarzini 
boshqarish iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlaridan biri 
sifatida ko‗rib chiqiladi. Ayrim mamlakatlar uchun daromad va 
ijtimoiy maqomini tenglashtirishning ba‘zi darajasiga erishish 
rasmiy siyosat maqsadi hisoblanadi. Adolat va xolislik qonuniy 
kuchga ega bo‗lmasa-da, Qo‗shma Shtatlar siyosatining 
maqsadida daromadlarning tengsizligi siyosiy jihatdan bosh 
muammo hisoblanadi va federal byudjet defitsiti muammosini 
hal etishning muqobil vositalarini izlashni talab qiladi. 
Fiskal siyosat va pul-kredit siyosati makroiqtisodiy 
ko‗rsatkichlarga ta‘sir etishda foydalanuvchi asosiy vositalar 
hisoblanadi. Fiskal siyosat iqtisodiy faollikni rag‗batlantirish 
yoki rag‗batlantirmaslik uchun soliqqa tortish tizimini qo‗llash 
va davlat xarajatlarini ham qamrab oladi. Sarflarning 
tushumlardan ortiq bo‗lishi (defitsit) talabni va bandlikni 
rag‗batlantiradi. 
Biroq 
oxir-oqibat 
inflyatsiyani 
keltirib 
chiqarishi ham mumkin. Daromadlarning xarajatlardan ortiq 
bo‗lishi (profitsit) iqtisodiyotga teskari ta‘sir qiladi. Monetar 
siyosat pul taklifi ustidan nazorat o‗rnatish orqali iqtisodiy 
faollikka ta‘sir etadi. Foiz stavkasi va zaxira me‘yorlarining foiz 
stavkalarini o‗zgartirish hamda obligatsiyalarni sotish yoki 
sotib olish orqali Federal Rezerv iqtisodiy faollikni 
sekinlashtirishi yoki tezlashtirishi mumkin.