|
Iste‟mol narxlarining va ishsizlik darajasining
o„zgarishi (1960-2010 yillar)
37
2.1-rasmda bunday noan‘anaviy bog‗liqlik ko‗rsatilgan. 80-
yillar davomida bir qadar an‘anaviy modellarni kuzatish
mumkin, 90-yillargacha bo‗lgan uzoq davr mobaynida
inflyatsiya
va
ishsizlik
ko‗rsatkichlari
qarama-qarshi
yo‗nalishlarda harakat qilgan.
Manba: Data from U.S. Council of Economic Advisers
(2006). Economic report of the president: 2006 (pp.332, 356).
37
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. Public Budgeting Systems.
Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 59.
Iste’mol narxlarining o’zgarishi
Ishsizlik
50
Washington,
DC:
U.S.
Government
Printing
Office;
Economicreport of the president: 2011, 264.
Rasmda ko‗rsatilganidek, 2000-yilga kelib oxirgi 40 yil
ichida iqtisodiyotda eng past darajadagi inflyatsiya va eng kam
ishsizlik ko‗rsatkichiga erishildi. 2000-yildan 2005-yilgacha
bo‗lgan davrda inflyatsiya va ishsizlikning noan‘anaviy ravishda
birgalikda oshib borishi kuzatildi. O‗n yillikning oxirgi qismida
inflyatsiyaning past darajasiga erishilgani holda, teskari
bog‗liqlik bilan ishsizlik yuqori darajaga ko‗tarildi.
1990-yillarda pul-kredit siyosatining fiskal siyosatdagi
o‗rnini o‗rgangan iqtisodchilar ishsizlikning tabiiy o‗sishini
qayta baholash va inflyatsiyaning ishsizlikka nisbatan o‗sish
sur‘atlarini (
nonaccekrating inflation rate of unempwyment -
NAIRU)
tadqiq qildilar. NAIRU ishsizlikning shunday darajasiki,
ishsizlik undan past bo‗lganda ish kuchiga bo‗lgan ortiqcha
talab ish haqining va narxlarning oshishiga olib keladi. Ilgari
ushbu ko‗rsatkich 5 foizdan 6 foizgacha bo‗ladi, deb hisoblanar
edi. Bu diapazondan pasaygan ishsizlik inflyatsiyaning o‗sib
borishi bilan birga ish haqining o‗sishiga xizmat qiladi, deb
taxmin qilinardi. 1968-yilda Milton Fridman Amerika Iqtisodiy
Uyushmasiga (American Economic Association) ishsizlikning
har qanday darajasida barqaror iqtisodiyotga erishish mumkin
bo‗lgan inflyatsiyaning tabiiy darajasini taklif qildi. Bunda
bandlikning oshishi inflyatsiyaga yoki uning kamayishi
narxlarning tushishiga olib kelmaydi
1
. NAIRU konsepsiyasi
1990-yillarda ayniqsa, keng tarqaldi.
2.1-rasm shuni ko‗rsatadiki, 1960-2010-yillar mobaynida
ishsizlik o‗sishining past sur‘atlari (5 foiz yoki undan past
darajadagi), faqat ishsizlik darajasi 6 foizdan 8 foizga oshishi
hamda narxlarning ko‗tarilishi kuzatilgan 1990-yilni istisno
qilganda, inflyatsiyaning natijasi emas. Agar inflyatsiyaning
tabiiy yoki uncha jadal bo‗lmagan (ular turli, lekin bir-biriga
bog‗liq tushunchalar) darajasini aniq hisoblab chiqish mumkin
bo‗lsa, inflyatsiyani nazorat qilishga qaratilgan pul-kredit
siyosati vositalarini ishsizlik darajasi NAIRUdan past
51
bo‗lgandagina qo‗llash mumkin bo‗ladi. NAIRUning aniq hisobi
bo‗lmaganidek, turli boshqa usullar 1dan 2 foizgacha farq
beradi.
Tabiiy va inflyatsion ko‗rsatkichlar vaqt o‗tishi bilan
o‗zgarishi mumkin. Masalan, qattiq qurg‗oqchilik yoki sovuq
qishning ta‘sirida yirik sitrus mintaqalarni sovuq urib ketishi
natijasida oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining ko‗tarilishi ish
haqiga og‗irlik qiladi. Mehnat unumdorligining oshishi
natijasida deflyatsion bosim chegarasi bo‗lmagan narxlarda
mahsulot ishlab chiqarish hajmlari ko‗payishi mumkin va
mehnat unumdorligi darajasi o‗zgarmas yoki ish haqining
o‗sishiga ta‘sir ko‗rsatmagan holda oshib borar ekan, yollangan
ishchilar soni ham ko‗payadi. Mana shu mutanosiblik AQSH
iqtisodiyotining inqirozgacha bo‗lgan davrdagi inflyatsiya va
ishsizlik ko‗rsatkichlarining nima uchun past darajada
bo‗lganligini izohlab beradi. Bundan tashqari ish o‗rinlari
uchun bo‗lgan katta xorijiy raqobat milliy iqtisodiyot holatidan
qat‘iy nazar ish haqi darajasining past bo‗lishiga sabab bo‗ladi.
Agar ish haqlarini jiddiy va tez-tez oshirish talab etiladigan
bo‗lsa, kompaniyalar ishlab chiqarishning xorijiy manbalarini
qidira boshlaydilar.
2007-yilda boshlangan inqiroz tuzilmaviy ishsizlik
muammosini keskinlashtirdi. 2012-yil boshiga kelib ishsiz
yurgan 6 million amerikaliklar 6 oydan ko‗p davrda ishsiz
edilar. 2011-yilning o‗rtalariga kelib moliya bozorlarining
sog‗lomlashishi va korporativ daromadlarning ortishiga
qaramasdan ishsizlik darajasi 9 foizga yetdi va uzoq muddatli
ishsizlik xavfini keltirib chiqardi.
24
Kongressning Byudjet
boshqarmasi 2015-yilgacha ishsizlik darajasining 5,5 foiz
atrofida saqlanib qolishini bashorat qilgan edi.
25
2011-yilda
taklif etilgan rag‗batlantirish dasturlari, shu jumladan,
Amerika mehnat to‗g‗risidagi Qonun (American Jobs Act),
shuningdek, AQSH Federal Rezerv Tizimi raisi Ben Bernanke
52
tomonidan aytib o‗tilgan fikrlar ishsizlik va bandlik
masalalarida hali tuzilmaviy muammolar bo‗lishi mumkinligini
bildiradi.
26
Kelgusida Qo‗shma Shtatlarda yoki har qanday boshqa
mamlakatda tuzilmaviy ishsizlikning oshib borishi jahondagi
iqtisodiy
shart-sharoitlarning
o‗zgarishi
hamda
kompaniyalarning o‗z tovar va xizmatlarini chegaralar osha
sotishining ko‗payishi natijasi bo‗ladi. Bunday sharoitda ishchi
kuchi
unumdorligini
texnologik
va
infratuzilmaviy
investitsiyalar hisobiga oshirish imkoniga ega bo‗lgan
davlatlarda ishlab chiqarish hajmlarining oshishiga va
harqalay, ishsizlikning kamayishiga erishiladi.
27
Ishsizlik sog‗lom iqtisodiyotning yagona, balki eng yaxshi
ko‗rsatkichi emas. Hatto ishsizlik va inflyatsiya eng maqbul
darajada bo‗lganda ham, iqtisodiyotda samaradorlik jiddiy
pasayib borishi mumkin. YAIMning o‗zgarishi ayrim hollarda
iqtisodiy samaradorlik ko‗rsatkichi sifatida ishlatiladi. Aholi jon
boshiga to‗g‗ri keladigan Yaim ko‗rsatkichi aholining yashash
holatini yanada to‗liqroq ko‗rsatadi. Qo‗shma Shtatlarda
mehnat unumdorligining o‗rtacha yillik o‗sishi yoki aholi jon
boshiga YAIMning o‗sishi 1970-2009 yillar ichida 1,6 foizni
tashkil qildi. Yaponiyada bu ko‗rsatkich 1,8 foizni tashkil
qilgan.
2.2-rasmda 1979-yildan 2010-yilgacha bo‗lgan davrda
Amerika Qo‗shma Shtatlari, Frantsiya, Kanada, Germaniya,
Yaponiya
va
Birlashgan
Qirollikning
ko‗rsatkichlari
solishtirilgan. Ko‗rsatkichlar mamlakatlarning inflyatsiyani
hisobga olgan holda, aholi jon boshiga YAIMning o‗zgarishini
aks ettiradi. 1990-yilga kelib Yaponiya iqtisodiyoti AQSH va
boshqa ilg‗or davlatlar darajasidagi o‗sish sur‘atlariga erishdi.
Yaponiya 1960-yildan 1980-yillargacha bo‗lgan iqtisodiy
bazaning nisbatan pastligi davrida eng yuqori o‗sish
sur‘atlariga chiqdi.
53
2.2-rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: |
