O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. X. Abdurahmonov, sh. R. Xolmo‘minov

ish haqining mohiyati 
mehnatkashlar turmush vositalari 
jamg‘armasining asosiy qismi ekanligidadir; 
–
har bir xodim 
ish haqining miqdori 
birgina u sarflagan mehnat 
miqdori va sifatiga emas, balki uning real mehnat ulushi, mehnat 
jamoasi pirovard ish natijalariga bog‘likdir; 
–
ish haqi nafaqat mehnat bo‘yicha taqsimlashning asosiy shakli, 
balki 
eng muhim moddiy 
rag‘batdir. Chunki mehnatkash o‘zining 
moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ish haqi olish va 
uning miqdori ortishidan obyektiv ravishda manfaatdordir. Demak, u 
o‘z ish haqining miqdori bog‘liq bo‘lgan o‘z mehnati va umuman 
jamoa mehnati samaradorligi ortishidan manfaatdordir; 
–
ish haqi xodim mehnat samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi 
muhim omildir. 
Ish haqiga xos funksiyalar
ning asosiylari quyidagilardan 
iboratdir: 
–
yaratuvchanlik 
– ishchi quchini yaratish imkoniyatini ta’min-
lash; 
–
maqomli – 
tegishli kasb va malakaga ega ishchi kuchini 
yaratishni ta’minlash; 
–
muvofiqlashtiruvchi –
ishchi kuchiga talab va taklifning muvo-
fiqlashtirib (narx, daromad, foyda orqali) borish; 
–
rag‘batlantiruvchi 
– ishlab chiqarishni rivojlantirishdan 
manfaatdorlikni ta’minlash; 
–
ishlab chiqarish 
– 
ulush – 
foydaga sheriklik orqali ishchi 
kuchining sifati, miqdori va natijasini kuchaytirish. 
Ish haqining bu funksiyalari dialektik jihatdan yaxlit bo‘lib, ular 
birgalikda bo‘lgan taqdirdagina ish haqi mohiyati, ishlab chiqarish 
jarayonida yuzaga chiqadigan ziddiyatlar va muammolarni anglash 
mumkin bo‘ladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqining asosiy tarkibiy qismlari 
9.12-rasmda aks etgan. 

---

221 
Hozirgi vaqtda mehnat bozorida ish beruvchilar va yollanma 
xodimlar kuchlari nisbatidan kelib chiqqan holda ish haqi darajasini 
belgilashning uch usuli mavjud. 
1. Davlat tomonidan belgilab quyilgan ish haqi miqdori. 
2. Ish beruvchi va yollanma xodim o‘rtasidagi shartnoma bo‘yicha 
belgilangan ish haqi miqdori. Rasmiy jihatdan bu holatda tomonlar 
kuchlari teng, biroq ish beruvchi yollanma xodimga nisbatan ko‘proq 
imkoniyatlarga ega. 
3. Ish haqi miqdorini jamoa bo‘lib aniqlash. Bu holatda alohida bir 
xodimning ish beruvchiga nisbatan zaif kuchi personalning o‘z 
manfaatlarini himoya qilish imkoniyati bilan mustahkamlanadi.