O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. X. Abdurahmonov, sh. R. Xolmo‘minov

9.3. Personal mehnatiga haq to‘lash.
Mehnatga haq to‘lashni tashkil etish 
Mehnatga haq to‘lashning mohiyati va iqtisodiy mazmuni 
iqtisodiy nazariyaning eng muhim masalalaridan biridir. 
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi 153-moddasiga 
muvofiq: “Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim 
o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun 
hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo‘lishi mumkin 
emas va uning eng ko‘p mikdori biron bir tarzda cheklanmaydi. 
Mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlar, qo‘shimcha 
to‘lovlar, ustamalar, rag‘batlantirish tarzidagi to‘lovlar jamoa 
shartnomalarida, shuningdek ish beruvchi tomonidan kasaba 
uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan 
kelishib qabul qilinadigan boshqa lokal hujjatlarda belgilanadi”
1
. 
Iqtisodiy nazariyada mehnatga haq to‘lash mohiyatini aniqlash 
yuzasidan ikkita asosiy konsepsiya mavjud. 
Mehnatga to‘lanadigan haq mehnat bahosidir. 
Mehnatga 
to‘lanadigan haq miqdori bozor omillari, birinchi navbatda talab va 
taklif ta’siri ostida shakllanadi. Ishchi kuchining bahosi esa quyida-
gicha shakllanadi. Ushbu konsepsiyaga binoan bozor iqtisodiyoti 
umumiy nazariyasi asosida mehnat bozorida tovar narxi ortishi bilan 
tovar taklifi ortib boradi, tovarga talab esa tovar narxi arzonlashishi 
bilan ortib boradi. Bu mehnatga haq to‘lash ko‘payishi bilan ishchi 
kuchi taklifi ortib boradi, mehnatga haq to‘lash kamayishi bilan 
ishchi kuchiga talab ortadi (9.11-rasm). 
Ushbu jadvalga muvofiq agar ish haqi miqdori “I
1
” darajasida 
bo‘lsa mehnat bozorida nima ro‘y berishini ko‘rib chiqaylik. Bunda 
talab (1 nuqtasi) katta, taklif esa (2 nuqtasi) kichik bo‘ladi. Ana shu 
holda talab taklifdan ancha ortib ketadi, ya’ni mehnat bozorida 
ishchi kuchi taqchilligi ro‘y beradi. 
1
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat qonunchiligi bo‘yicha me’yoriy-huquqiy hujjatlar 
to‘plami. –T.: O‘zbekiston, 2006, Б. 136. 

---

219 
Bu ish beruvchilarni xodimlarni ishga jalb etish uchun ular 
mehnatiga haq to‘lashni oshirishga majbur qiladi. Natijada mehnat 
bozorida mehnatga haq to‘lash miqdori ortadi. 
Ishchi kuchiga talab ish kuchiga taklifiga teng bo‘lgan holatdagi 
ish haqi miqdori