O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 “To‘g‘ri cho‘michli” ekskavatordan
o‘zi turgan joydan yuqorida 
joylashgan gruntlarni qazib aksariyat holda transportga ortganda foydalaniladi. U 
ko‘p hollarda karerlarda, qurilishda esa oldindan yig‘ilgan grunt to‘plamlarini 
transportga ortish yoki kotlovanni qazishda qo‘llaniladi, bunda shu ekskavator 
yordamida pandus – ekskavator va transport vositalari kotlovanga tushadigan va 
chiqadigan 10-15% nishabli yo‘l qaziladi.
To‘g‘ri cho‘mich yuqori old qismi ochiq kesuvchi ko‘rinishli cho‘michdir. 
Cho‘mich rukoyatka (dasta) bilan sharnirli biriktirilgan, u o‘z navbatida mashina 
strelasi bilan sharnirli bog‘langan va oldinga bosimli mexanizm yordamida 
suriladi. Ekskavator konstruktsiyasi, o‘zi turgan joydan 10-20 sm pastni ham 
kovlash imkonini beradi, me’yoriy ish unumdorligiga zaboy balandligi 1,5 m dan 
kam bo‘lmaganda erishish mumkin. Cho‘mich bo‘shatilishi tubi ochilishi 
bajariladi. To‘g‘ri cho‘michning bunday konstruktsiyasi cho‘michning “qalpoq” 
qilib to‘ldirilishi hisobiga ekskavatorning yuqori ish unumdorligiga erishishini 
ta’minlaydi.
1 va 2 guruh gruntlari qazilayotganda ekskavator kattalashtirilgan hajmdagi 
cho‘mich bilan ta’minlanishi mumkin. Ekskavator asosan gruntni transport 
vositasiga ortish zarur bo‘lganda qo‘llaniladi. Agarda grunt suvlarining sathi 
qazilma tubidan yuqorida bo‘lsa, u holda ekskavatorni qo‘llash maqsadga muvofiq 
bo‘lmaydi, chunki nam gruntda ekskavator va transport vositalarining yurishi 
qiyinlashadi.
“To‘g‘ri cho‘michli”ekskavator bilan gruntni qazish yonbosh va ro‘para 
zaboylar bilan bajariladi. 
Ro‘para zaboy
ekskavator o‘zining oldidagi gruntni 
qazishda va gruntni zaboyning tagi yoki yonidan o‘zatilayotgan transport 
vositasiga ortishda qo‘llaniladi. Birinchi holatda avtomobillar zaboyning u yoki bu 
tarafidan orqasi bilan yurib ekskavatorga yaqinlashadi, shunda zaboyning pastki 

---

140 
o‘lchami 7 m kam dan bo‘lmasligi kerak. Bunday sharoitda ishlaganda 
ekskavatorning burilish burchagi 140
0
...180
0 
ga yetadi, bu o‘z navbatida uning ish 
unumdorligini keskin kamaytiradi. Shu sababli ro‘para zaboy kamdan-kam, asosan 
kotlovanga tushish yo‘li-pandusni qazishdi yoki birinchi o‘tish (pioner) yo‘lini 
qazishda ishlatiladi. 
Zaboy kengligi yuqoridan bo‘lishi mumkin (5.11 rasm): 
1,5 R
kes 
gacha –tor zaboyda; 
1,5... 1,9 R
kes
– me’yoriy zaboyda va transport vositasi ikki tarafdan 
uzatilganda; 
2,5 R
kes 
gacha – keng zaboyda va ekskavator zigzag shaklida 
harakatlanganda (zigzag kesish radiusidan oshmaydi va zigzag oxirida ikki marta 
to‘xtash bo‘ladi); 
3,5 R kes gacha – kengaytirilgan zaboyda uch pog‘onali harakatlanishlf 
(zigzag uzunligi ikki kesish radiusiga yetishi mumkin) -. 
5.11 - Rasm. To‘g‘ri cho‘michli ekskavatorning ishlash sxemasi: 

---

141 
a
– tor ro‘para zaboyda; 
b
– me’yoriy kenglikdagi zaboyda;
 v 
– zigzagli sxema bo‘yicha 
kengaytirilgan ro‘para zaboyda; 
g
– shuning o‘zi faqat, ekskavatorning qazilmada ko‘ndalang 
bo‘yicha harakatlanishi;
 1 
– samosval; 
2
– ekskavator.
Tor zaboylarda 
gruntni ortish uchun samosvallar ekskavatorning bir 
tarafidan orqasidan uzatiladi, 
normal 
zaboylarda esa − samosvallar ekskavatorning 
ikki tarafidan navbatma-navbat uzatiladi, bu esa transport vositalarining 
almashinishida ekskavator bekor turib qolmasligini ta’minlaydi. Zaboyning bu 
ko‘rsatkichlarida ekskavator kotlovanda zaboy o‘qi bo‘ylab to‘g‘ri harakatlanadi.
Ba’zi holatlarda gruntlarni qazishda 
kengaytirilgan zaboy 
usuli bilan 
ekskavatorlarni zigzag bo‘yicha harakatlantirish ma’quldir. Bunday zaboylarda 
ekskavatorning bo‘sh yurishi qisqaradi va samosvalning manevr qilishi hamda 
samosvalni grunt ortishga qulay o‘rnatish uchun sharoit yaratish yengillashadi. 
Ro‘paradan to‘g‘ri chiziqli kavlash yo‘lining eni V ni quyidagi formula 
bo‘yicha aniqlash mumkin: 
V=2
√ 
 
 
(5.1) 
va zigzagsimon uchun 
2
√ 
(5.2) 
Bu yerda 
− 
ekskavatorning optimal kesish radiusi; 
– ekskavatorning 
ishchi harakat oralig‘i (maksimal va minimal kesish radiusining farqi); 
− turgan 
joyidan kesish radiusi; 
Ro‘para zaboy bilan qazilma qazishda samosvalning yurishi va ortish joyiga 
turishi qiyinlashadi. Transport vositasiga grunt ortish uchun ekskavatorning 
o‘rtacha burilish burchagi 
yetadi, bu esa ekskavatorning ishchi tsikli vaqtini 
anchaga oshirib va uning ish unumdorligini pasaytiradi. Bundan tashqari 
ekskavatorning zaboyga tushishi uchun 
pandus 
− katta hajmdagi qiyali tushish 
yo‘li qaziladi. Shu sababli ro‘para zaboyning qo‘llanilishi cheklangan. 
Grunt qazishning samarali usuli 
yonlama zaboy
bo‘lib, bu yerda 
cho‘michning grunt bilan to‘lishi ekskavatorning bir tarafdan harakati va qisman 
o‘zining oldidan qazish bilan amalga oshiriladi. Bu sxema bo‘yicha transport 

---

142 
gruntni ortishga qazilmaning yonidan uzatiladi, bunda transport vositasiga grunt 
ortishdagi ekskavator strelasiningburilish burchagi anchaga kamayadi (70...90
0 
atrofida) (5.12 rasm). Yonlama zaboyda transport yo‘li ekskavatorning 
harakatlanish yo‘li o‘qiga parallel o‘tadi va odatda to‘rar joyi sathida bo‘ladi. 
Yonlama qavlash yo‘lining kengligi 
√ 
(5.3) 
Agar qazilma chuqurligi shu turdagi ekskavatorlar zaboyining maksimal 
balandligidan oshib ketsa, u holda qazilma bir necha yarucda qaziladi. 
Ekskavatorning to‘xtovsiz ishlashini ta’minlashuchun zarur bo‘lgan 
avtomobillar yoki avtopoe’zdlar soni: 
⁄
(5.4) 
 
 
 
 
(5.5)
 
Bu yerda 
N
- zarur bo‘lgan samosval va avtopoe’zdlar soni; 
T
ts
– to‘liq bir ish 
tsiklining davomiyligi; 
mos ravishda samosvalga gruntni ortish va 
to‘kish hamda gruntni ortish va ag‘darishdan oldingi paytdagi ekskavatorning 
manevrlanish davomiyligi, min; 
samosvalning yuklangan va bo‘sh 
holatdagi tezligi; L – gruntni tashish masofasi, km. 
Samosvalga ortish davomiyligi (uzunligi) keng oraliqda o‘zgarib to‘radi va u 
kuzovga ortiladigan grunt bilan to‘lgan cho‘michlar soniga, grunt turi va uning 
zichligiga, ortishdagi mashinaning o‘rtacha burilish burchagi va ekskavator turiga 
bog‘liq. Qullaniladigan to‘g‘ri cho‘michli qurilish ekskavatorlarining cho‘mich 
sig‘imi asosan 0,15...2,5 m
3
ni tashkil etadi.