O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 
9.1.7. Konstruktsiyalarning tutashgan joylarini (tutashmalarni, 
tutashuvlarini, tutashlarini) to‘ldirish 
 
Konstruktsiyalarning tutashgan joylarini to‘ldirish usullari ularning binoda 
qanday joylashganligi bilan aniqlanadi. Ikki xil gorizontal va vertikal tutashmalar 
mavjud. Tutashmalarni to‘ldirish asosan quyidagi operatsiyalardan iborat: 
konopatkalash (teshiklarni bekitish), gidroizoliyatsiyalash, isitkichlarini o‘rnatish, 
germetiklashtirish, yuzani pardozlash. Tutashmalarni ichki tomondan to‘ldirish 
ishlari montaj jarayonida olib boriladi. Agar tutashmani tashqi tomondan to‘ldirish 
talab etilsa, u holda tutashmani to‘ldirish yerdan turib, narvonlardan, suriluvchi 
yoki osma kajavalardan bajariladi.
Tutashma va choklarni beton aralashmasi yoki tsement-qum qorishmasi 
bilan to‘ldirish konstruktsiya elementlarining to‘g‘ri o‘rnatilganligi tekshirilgandan 
keyin, payvandlangan birikmalarni qabul qilish va quyma payvandlash detallari va 
chiqib turgan armatura sterjenlarini korroziyaga qarshi himoyalash bajarilgandan 
so‘ng olib borish tavsiya etiladi. Tutashmalarni to‘ldirishning sifatli bajarilishi 
katta ahamiyatga ega, chunki binoning mustahkamligi va ustivorligi ularga bog‘liq 
bo‘ladi. 
Hisobiy kuchlarni qabul qiladigan tutashmalar boshqa tutashmalarga 
nisbatan yuqori klassli beton aralashmalari bilan to‘ldiriladi. Hisobiy kuchlarni 
qabul qilmaydigan tutashmalar esa loyihada ko‘rsatilgan beton aralashmalari va 
qorishma bilan to‘ldirilishi mumkin. Kengayuvchan yoki tez qotadigan tsement 
asosida tayyorlangan beton aralashmalarini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bunda 
o‘rtacha va mayda donali kvarts qumi ishlatiladi. Tutashmalarni beton aralashmasi 
bilan yaxshi to‘ldirishini ta’minlash uchun 5...10 va 10..20 mm yiriklikdagi granit 
shcheben qo‘llaniladi. Shchebenning eng katta o‘lchami armatura sterjenlari 

---

420 
orasidagi eng kichik masofaning 3/4 qismidan oshmasligi va tutashma oraligi
qirqimining eng kichik o‘lchamining 1/3 qismidan oshib ketmasligi lozim. 
Ustunning poydevor bilan tutashmasi ikki joydan nazorat qilinadi. Ustun 
poydevor stakani tubiga oldin quyilgan quyuq konsistentsiyali qorishma yoki beton 
aralashmasining tekislovchi qatlami ustiga o‘rnatiladi. Bu qatlamning qalinligi 
montaj qilinadigan Ustunning balandligi va ijro sxemasida ko‘rsatilgan stakan tubi 
sathining otmetkasi bo‘yicha aniqlanadi. Tekislovchi qatlam o‘rniga metall 
qo‘yilmalarni o‘rnatish va Ustunni qotgan tekislovchi beton qatlami ustiga 
o‘rnatish taqiqlanadi, chunki bunda Ustun pastki tub qismining butun yuzasi va 
asos yuzasi orasida zarur bo‘lgan kontakt (bog‘lanish)ni ta’minlanmaydi. 
Stakanlarining uyasi (ochiq joylari) Ustunlar yoki Ustunlar qatori o‘rnatilib 
va to‘g‘irlangandan keyin donalari 5...20 mm bo‘lgan to‘ldiruvchili beton 
aralashmasi bilan yaxlitlanadi. Beton aralashmasi uchining diametri 38 mm 
bo‘lgan chuqurlik vibratori yordamida zichlashtiriladi.
Karkas elementlarining qolgan tutashmalari turli konstruktsiyaga ega 
bo‘lishi mumkin. Shunga bog‘liq ravishda ishlarini bajarish loyihasida 
tutashmalarni to‘ldirish usullari ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak: choklarni chekanka 
qilish yoki qorishma bilan to‘ldirish yoki armaturali elementlarning tutashgan 
joylari uchun qo‘llaniladigan. 
Tirqishlar quyuq qorishma bilan to‘liq to‘ldirilgungacha zichlanadi. Choklar 
qo‘l yoki qorishma nasoslari yordamida to‘ldiriladi. Vertikal elementlar orasidagi 
tutashmalarni to‘ldirishda inventar qolip qo‘llaniladi.
Monolit tutashmalar qoliplarga beton aralashmasini quyib betonlashtiriladi; 
beton loyihadagi talab etilgan mustahkamlikga erishgandan keyin qolip olinadi. 
Betonlashga qadar bunday tutashmalardagi detal va armaturalarning payvandlanish 
sifati, armaturalashning to‘g‘ri bajarilganligi tekshiriladi. Beton aralashmasini 
quyishdan oldin armatura va tutashadigan elementlarning butun yuzasi zangdan 
tozalanadi, chiqindilar olib tashlanadi. Beton aralashmasini quyganda 

---

421 
(joylashtirganda) tutashma beton aralashmasi bilan butunlay to‘lishini ta’minlagan 
holda u vibrator, qoziq tiqish bilan zichlashtiriladi.
Beton aralashmasini quyishda beton ichida armaturaning siljimasligi va 
himoya qatlamining talab etilgan qalinligi saqlanishi kuzatilib boriladi. Vibrator 
bilan titratish jarayonida beton aralashmasi yumshoq holatdan chiqadi va 
zarrachalar orasidagi ishqalanish kamayishi evaziga qo‘zg‘aluvchanlik holatini 
egallaydi. Buning oqibatida shcheben va shag‘al ham haraktaga keladi va beton 
aralashmasi ichida bir tekisda tarqala boshlaydi, bu esa o‘z navbatida betonning 
zichligi va mustahkamligini oshirishga olib keladi.