O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1 – жадвал
Республика ЯИМ да ҳудудлардаги кичик корхоналарнинг ялпи ҳудудий маҳсулотдаги улушининг истиқболда усиб бориши (фоиз ҳисобида)¹⁶

Республика ҳудудлари	2003 й	2008 й	2013 й	2018 й	2018 йилдан 2003 йилга нисбатан ўсиши, фоиз
Ўзбекистон Республикаси	31.0	38.2	52.1	66.1	213,2
Коракалпогистон Республикаси	26.9	48.9	57.9	66.9	248,7
Вилоятлар:
Андижон	32.9	38.7	49.9	61.1	185,7
Бухоро	33.0	44.4	51.1	57.8	175,2
Жиззах	37.1	64.4	73.0	79.8	215,1
Кашкадарё	25.8	38.4	45.8	58.4	226,4
Навоий	21.5	20.9	33.5	46.1	214,4
Наманган	33.4	51.4	75.4	81.4	243,7
Самарканд	44.3	54.5	68.3	78.9	178,1
Сурхондарё	39.1	45.9	64.8	81.7	208,9
Сирдарё	38.9	58.8	72.5	80.6	207,2
Тошкент	34.0	36.3	45.6	54.9	161,5
Фаргона	32.0	43.9	64.7	82.3	257,2
Хоразм	34.2	54.2	78.3	81.9	239,5
Тошкент шахри	41.5	54.3	70.2	79.1	190,6

Яратилган имкониятлардан самарали фойдаланган ҳудудларда ялпи ҳудудий маҳсулотнинг юқори суръатлар билан ўсиши таъминланади. Жумладан, кичик корханаларнинг ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш эвазига истиқболда кўзланган натижаларга эришиш таъминланади.
2 – жадвал
2018 йилда ҳудудлар бўйича кичик тадбиркорлик корхоналари томонидан маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсиши (миллион сумм ҳисобида)¹⁷

Республика ҳудудлари	2003 й	2008 й	2013 й	2018 й	2018 йилдан 2003 йилга нисбатан ўсиши, фоиз
Ўзбекистон Республикаси	892573,0	956838,2	1089938,7	1223039,2	137,0
Коракалпогистон Республикаси	18786,6	22919,6	24982,3	27045	143,9
Вилоятлар:
Андижон	70178,8	74249,1	82564,9	90880,7	129,5
Бухоро	46619,4	51934,0	55413,5	58893,1	126,3
Жиззах	31281,6	39821,3	43245,9	46670,5	149,2
Кашкадарё	61485,8	69233,0	74356,2	79479,4	129,3
Навоий	24940,4	25065,1	29100,5	33135,9	132,9
Наманган	50919,4	60084,8	74505,1	88925,4	174,6
Самарканд	67851,2	74772,0	85090,5	95409,0	140,6
Сурхондарё	82241,4	87833,5	104434,0	121034,5	147,2
Сирдарё	34155,4	40952,3	46562,7	52173,1	152,8
Тошкент	110782,4	112655,7	123143,6	133621,5	1206,
Фаргона	104838,6	117314,3	141715,6	166116,9	158,5
Хоразм	36708,7	44050,4	54666,5	65282,6	177,8
Тошкент шахри	219770,8	247901,4	287813,5	327426,6	148,9

Миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги иқтисодий фаолият жараёнлари ва унинг натижаларини акс эттирувчи кўрсаткичларда кичик бизнес улушининг юқори бўлишига ҳам боғлиқ эканлиги шубхасиздир.

Мамлакатимизда меҳнатга лаёқатли аҳоли бандлигини таъминлаш мақсадида ҳар йили янги иш ўринлари яратилмоқда. Жумладан, 2013 йилда 972.7 мингта янги иш ўрни ташкил этиш назарда тутилмоқда¹⁸. Бу иш ўринлари янги йирик саноат объектларини ишга тушириш, ишлаб турган корхоналарни реконструкция қилиш ва кенгайтириш, кичик бизнес, хусусий ва оилавий тадбиркорликни, хизмат кўрсатиш ва сервис соҳаларини ривожлантиришни бундан буён ҳам рағбатлантиришни, касаначилик имкониятларини, шу жумладан, йирик корхонлар билан кооперациялашган касаначилик имкониятларин кучайтириш ҳисобидан ташкил этилади.
Бизнес ни қўллаб – қувватлаш учун мақсадли ажратилган кредитлар, имтиёзлар ва бошқалар, уларнинг капитал ҳажмини кескин ошириш, айниқса фирманинг хусусий капиталининг кўпайиши, аниқроғи, фирма хусусий капитали билан жалб қилинган заём капиталининг нисбатида хусусий капитал ҳиссасини ошиши фирма барқарорлиги, яшовчанлиги ва ҳавфсизлигининг бош молиявий – иқтисодий асоси бўлиб хизмат қилади.
Республикамизда кичик корхоналар сони ва улар ишлаб чиқарган маҳсулотлар ҳажми йилдан-йилга ошиб бормоқда. Кичик корхоналар Ўзбекистон Республикасининг «Корхоналар тўғрисида», «Мулк тўғрисида», «Эркин тадбиркорлик фаолияти кафолатлари тўғрисида »ги каби қонунлари, Президент фармонлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ва бошқа меъёрий ҳужжатлар асосида ташкил этилмоқда. Кичик корхоналар фан-техника тараққиёти шароитида саноатнинг етакчи соҳаларини янги технологияларга ўтишда тобора ўз ўрнини топиб бормоқда. Улар янги фикрлар ва ишлаб чиқаришни такомиллаштириш, янги ахборот технологияларини жорий этиш билан иш жараёнини таъминловчи тизимнинг асосий боғловчилик сифатини намоён этмоқда.
Бизнес соҳасининг мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашнинг ишончли таянчи бўлган мулкдорлар синфини, яъни ўрта синфни шакллантиришдаги улкан аҳамиятини ҳеч нарса билан қиёслаб бўлмайди.
Республикамиз иқтисодиётида аҳамияти тобора ошиб бораётган кичик бизнес субъектлари хўжалик юритишнинг шахсий манфаатдорлик, ташаббускорлик ва мулкий жавобгарлик тамойилларига таяниб, мулкчиликнинг турли шакллари тенг ҳуқуқлилик ва соғлом рақобат асосида ривожланиб боришига асосланади. Ўз мулкига, етиштирган маҳсулотига соҳиблик ҳиссига, иҳтиёридаги мол-мулк, молиявий ва моддий ресурсларни мустақил тасарруф этишига кўра, бозор иқтисодиёти тамойилларига тўла мос тушади. Унинг мамлакатда бандлик муаммосини ҳал этиш, мўл-кўлчиликни таъминлаш ҳамда иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини оширишдаги имкониятлари эса жуда катта. Шуларни инобатга олиб, Ўзбекистонда бу соҳанинг ривожланишига алоҳида эътибор берилмоқда. Фикримизча, бунда кичик тадбиркорликнинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқилмоқда:
- бозордаги талабга тез мослаша бориб, сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш қобилияти;
- нисбатан қисқа муддатларда аҳоли эҳтиёжи учун зарур бўлган товар ва хизматларга бўлган талабни қондира олиши;
- дастлабки сармояси нисбатан кичикроқ ҳажмда эканлиги;
- тез орада янги ишчи ўринлари барпо этиш ҳамда бандлик муаммосини ҳал этишга кўмаклашиш имконияти;
- тегишли вазифаларни амалга оширишда бизнес эгаси (тадбиркор)нинг бевосита иштироки.
Кейинги йилларда мамлакатимизда кичик тадбиркорликни ривожлантириш борасида бир қатор ишлар амалга оширилди:

• 
  улгуржи ва чакана савдо тизими ислоҳ қилинди;
  
• 
  кичик тадбиркорлик корхоналарига инфратузилма бўлинмалари томонидан хизмат кўрсатишнинг самарали тизими яратилмоқда;
  
• 
  кичик тадбиркорлик субъектларининг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатларини муҳофаза қилиш ҳамда тадбиркорлик эркинлигини кафолатлаш тизими шаклланмоқда;
  
• 
  тадбиркорларни Давлат рўйхатига олиш ва ҳисобга қўйишнинг енгиллаштирилган ва хабардор қилиш тартиби жорий этилди;
  
• 
  биржа савдолари орқали тадбиркорларнинг моддийтехник ресурсларни эркин сотиб олишига қулай шарт-шароит яратилди;
  
• 
  маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг маҳсулотларини мажбурий стандартлаштириш ва сертификатлаш жараёни соддалаштирилди;
  
• 
  солиқ юкини пасайтириш ва соддалаштириш чоралари кўрилди;
  
• 
  статистика ва солиқ ҳисоботининг қисқартирилган шакли киритилди;
  
• 
  кичик тадбиркорлик субъектларининг ташқи иқтисодий фаолияти эркинлаштирилди;
  
• 
  иш бошловчи тадбиркорлар учун дастлабки сармояни шакллантириш ва бошқа шакллардаги янги молиявий қўллаб-қувватлаш тизими жорий этилди ва бошқалар.
  

Бугунги кунда бизнес субъектлари мамлакатимиз иқтисодиётининг барча жабҳаларида, машинасозлик маҳсулотлари ишлаб чиқаришда, халқ истеъмоли молларини, қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда ҳамда бошқа соҳаларда фаолият юритмоқда.
Кичик корхоналар ишлаб чиқарган маҳсулотлар давлат корхоналарида ишлаб чиқарилган маҳсулотлардан сифати жиҳатидан қолишмаслиги, ҳатто, айрим ҳолларда улардан юқори туриши билан ажралиб туради. Республикамиздаги бизнес субъектлари фаолиятининг 60-70 фоизи бевосита ишлаб чиқариш билан узвий боғлиқ, улар фермерлар, деҳқонлар, саноатчилар ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчилар ва ҳоказолардир.


Хулоса
Бозор иқтисодиётига ўтиш кишиларнинг ишбилармонлик фаоллятига кенг йўл берди. Бизнеснинг ривожланиши унинг иштирокчилари (бизнесменлар)дан янги касбни эгаллашни, бу йўналлишда изланишлар олиб борилиш талаб қилади. «бизнес» ва «тадбиркорлик» тушунчалари маҳсулот ишлаб чиқариш, иш ва хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ булган ишлаб чиқариш ва хўжалик тизимининг мураккаб организмини ифода этади. Ҳозирги кунда Ўзбекистон кичик бизнесни ва тадбиркорликни ривожлантирини алоҳида эътибор берилмоқда. Бозор иқтисодиётида амалга оширилаётган ишлар бизнес билан шуғуланувчи тадбиркор, ишбилармон, корхона раҳбарлари ва менежерлардан катта билимларни талаб қилади. Шунинг учун ҳам ишбилармон, тадбиркор ва корхона раҳбарлари уз ишини нимадан ва қандай бошлаш керак, корхонани қандай бошқариш керак деган саволга жавоб топиш учун кунп талабларидан келиб чиқиб. Амалга оширилган татқиқот натижасида қуйидаги илмий таклиф ва мулохазалар баённини қайт қиламиз.
Булар,
1. Кичик бизнес бошқарувининг шаклларини таҳлил этиш натижасида қуйдаги хулосага кесламиз: кичик бизнес нафақат монополлашган сектордан ташқдарида ёки монополия ҳали ишлаб чиқаришнинг бирор турини тўла эгаллаб улгурмаган жойда мустақил ривожлана олади, ёки ихтисослашув ва ишлаб чиқариш кооперақияси асосида турлар шаклларда йирик монополлашган ишлаб чиқариш билан маълум даражада алоқа ва муносабат қуради. Кичик бизнес ўз-ўзини тараққий эттиришнинг анча фаол ички имкониятларига, ижтимоий ишлаб чиқаришда юзага келаётган шартшароитга ҳамда бозорнинг муттасил ўзгарпб турувчи талабларига мослашиш хусусиятига эгадир. Фикримизча, кичик бизнеснингн табиати ва яшовчанлигини, унинг самарали фаолиятининг умумиқтисодий асосларини идрок этишда ана шу хусусият ҳал қилувчи аҳамият касб этади.
2. Кичик бизнес тизими корхоналар орасидаги меҳнат тақсимотининг юқори даражаси, фаолият сохасини аниқлаб берувчи, ишчиларда махсус билимлар тупланишига ёрдам берувчи, янги технологияларни жорий этишни осонлаштирувчи ва аниқ бир ҳудуд доирасида корхоналар ҳамда тизимларнинг иктисодий мустақиллиги даражасини оширувчи корхоналар ишлаб чишгариш асбоб-ускуналари миқёсида ишлаб чиқариш ихтисослашуви туфайли ҳам тармок ичидаги, ҳам тармоқлараро интеграқия доирасига ишлаб чикарувчи бирликлар ўртасида узвий ўзаро боғлиқликни урнатилишига ёрдам беради.
3. Янги бозор муносабатлари доирасида фаолият олиб борувчи локал иқтисодий субъектларининг куп сонлилиги туфайли энг кучли ва инновақиол қайта қуриш мойил корхоналарни одатдаги танлаш ва шунга ўхшаш тизимда саралаш юз беради. Кичик бизнесни ташкил этиш унга кирган корхоналарнинг умумий сай-ҳаракатлари билан янги бозорлар, мукобил технологиялар ва ишлаб чидариш босқичларида файдаланиладиган янги хомашё ва ярим тайёр махсулотлар турлари, замонавий тижорат ва молиявий иструментлар ҳақида ахборотларни кенг кўламда ва тезкор тарқалишини кафолотловчи самарали локал ахборат тизимни яратишни назарда тутади, бу кичик ва ўрта корхоналарга бозорларда ўз улушига эга булиш ва бошқа хўжалик субъектлари томонидан ўзлаштирилмаган фаолият соҳаларини қамраб олиш имкониятини беради.
4. Ўзбекистон шароитида ахамиятга эга бўлган кичик бизнеснинг муҳим ҳусусияти умумий ижтимоий ва маданий қадриятларнинг ривожланган тизимнинг мавжудлиги ҳисобланади. Ўзбекистонда худудли ривожланишнингг бир хил эмаслиги ва ҳар бир вилоятда уларгагина хос анъаналар ва урф-одатларнинг мавжудлиги туфайли реслубилкамизда локал тизимининг муваффиқиятли фаолият олиб боришида ишлаб чиқариш комплексига қўшимча равишда мустаҳкам инфратузилмани яратиш энг асосий омилларидан бири бўлиши мумкин.
5. Кичик бизнесни босқичма-босқич ривожлантирилиши аниқ бир худуд чегарасида (реол аҳолини барча категорияларини аста-секин бандлик билан таъмиллаш имконини беради. Турли соҳаларга тегишли кичик бизнес чегарадошлигидаги қулай жуғрафий жойлашув, шунингдек, бир вилоятдан ёхуд расмдаги бир-бири билан ўзаро боғлиқ икки соҳанинг фаол параллел тараққиёти энг долзарб бўлиб турган бандлик муаммосини ҳал қилишга ёрдам беради.
-давлат рўлхатидан ўтиш ва лиқензия олишдаги тўсиқлар, қийинчиликлар; лиқензия талаб этиладиган фаолият турларига давлат хавфсизлигига бевосита хавф туғдириш мумкин. Тадбиркорликнинг бошқа турларига булгал лиқензиларни эса, рақобатнинг ривожланишига тўсиқ сифатида бекор қилиш лозим хозирги кунда тадбиркорликни турли кўринишлари бўйича фаолият кўрсатиши учун лиқензияга эга бўлиши керак бўлган муассасалар ниҳоятда кўп.
- Ўзбекистонда. ҳали ҳуқуқий маданият ва барча жамият аъзоларининг қонунга амал қилиш механизми ишлаб чиқилмаган. Демак, кичик бизнеснинг ривожланиш суръатини тезлаштириш учун зарур меъёрий-ҳуқуқий хужжатларни яратишнинг ўз кифоя қилмайди. Уларнинг амал қилиши муҳимдир;
- Кичик бизнес эгаларининг давлат жойларини ижарага олишда, коммунал ва бошқа тўловларли тўлашдаги манфаатларининг кўпчилик ҳолларда камситилиши. Шарнома тузишдаги ва уни бажаришдаги ҳуқуқий меҳанизмнинг мукаммал эмаслиги. Масалан, олинаётган жой учун ижара шартномасининг бир йилга тузилиши;
- Моддий-техник, ресурслари билаи улгуржи савдо қиладиган суғурта ва баъзи бошқа хизматларнинкўрсатадигаи йилик ташкилотлар, тижорат банклари, коммунал ва эксплуатақион хизмат кўрсатувчи ташкилотларининг якка хокимлиги.
- Кичик ва ўрта корхоналарини ташқи бозорга чиқишига йўл бермаётган омилларнинг мавжудлиги хусусан, бу ТИАВда экспорт шартномаларини тузишдаги мураккаб жараён ва божхона идоралари ҳисобга —қўйиш билан боғлиқ масалалар мантиксизликлар чалкашликлар (бу масалани махсус ўрганиш лозим);
- тадбиркорлик субъектларнинг турлари, миқдорини, республика иқтисодиётидаги салмогини аниқ кўрсатадиган хисоботнинг йўқлиги, улар ҳақидаги ахборотларнинг номутаносиблигини мавжуд иқтисодий аҳволни тўғри бахолашга имкон бермайди;
Республикамизда кичик бизнесни ва тадбиркорликни такомлллаштириш қуйидаги таклифларни ишлаб чиқдик:
1. Бозор иктисодиёти тадбиркорлик тузилмаси ҳамда мулк шаклларлни турли туманлиги билан характерланади. Шунинг учун республикамиз иқтсодиёти барқарорлигини таьминлашда яқиндан кўмак бераётган кичик бизнеснии ҳар томонлама чуқурроқ ўрганишига статисикани қисман кузатиш усулларидан фойдаланишн мақсадли деб хисоблаймиз.
2. Ҳозирги кунда кичик бизнесни олдида турган муаммони етиштириш қишлоқ хўжалик махсулотларини сотиш муаммосидир. Агар кичик блзнес хўжаликлари жойлашган ўрни шахарга туташ бўлса, бу жуда яхшли Аммо шахардан узоқ худудга жойлашган кичик бизнес хўжаликларга бу муаммо келтириб чиқаради. Кичик бизнес хўжаликларга етшиштирган махсулотни сотиш буйича тузадиган шартномаси аинқ истиқболли бўлишп керак, қанчасини давлатга, тайёрлов ташкилотига, бозор, богча, мактаб ва касалхонага сотишни режалаштириб, кейин шартнома тузса мақсадга мувофиқ бўлар эди.
3. Кичик бизнес хужаликларида минг хил машаққатлар эвазига етиштирлиб маҳсулотлар транспорт воситалари етишмасдан истеъмолчига ўз вақтида егиб бораяпти. Шунинг учун кичик бизнес хўжаликлари қошида махсулотларни тула қайта ишлайдиган ва тайёр махсулот холатига келтирадиган шаҳслар ташкил қилиниши давр талабидир.
4. Шунингдек, кичик бизнес хўжаликлари банк билан муносабатини яхшилаш керак. Банк кичик бизнес хужаликларига имтиёхли кредитлар бериш, кредит олишдаги кийинчиликларни камайтириш мумкин.
5. Хорижий мамлакатлар тажрибасида холис ракобат шароитида кичик бизнесларни ишлаб чикаришини куллаб куватлаш, махсулотнинг сотилишига ёрдам бериш максадида субсидия (давлатнинг ёрдам пули) ажратилади, республикамизда хам янгидан очилган ва узини шакллантириш бораётган кичик бизнес хужаликларига субсидия беришни жорий этиш зарур.
6. Кичик бизнес хўжаликларини яна бир мухим шарти кичик бизнесни конун томонидан химоя килиниши , уларга мустакил хуқуқий шахс сифатида барча эркинликларни яратиб, таъминлаб бериш зарур. Хақийқатдан хам кичик бизнес давлат муасасалари хукумат органлари Билан шартномалари тузадими, бозорда ўзи учун мансуб ҳамкор топадими бу ишларнинг барчаси у юридик шахс сифатида иш юритиб, таъминот бўйича тайёрлов, сотиб етказиб бериш ва бошқа ташкилий тадбирлар, банклар билан муомалада ўзининг мустақил, етук, ишбилармон деҳқол эканлигини хис этиб туриши керак.