O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti amirov s

Elektr potensial va kuchlanish 
Zaryadlangan zarrachani elektr maydoni tomonidan ta'sir etuvchi kuch 
yordamida ko'chirishda maydon energiyasining o'zgarishi hisobiga ma'lum bir ish 
bajariladi. 
Aytaylik, musbat 
q
0
zaryadli zarracha elektr maydonida 
ma'lum bir yo'l bo'ylab 
a
nuqtadan 
b
nuqtaga ko'chirilmoqda 
(1.2-rasm). 

---

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI 
11 
Zarrachaga maydon tomonidan ta'sir etayotgan kuch 
E
q
F
0

maydonning har 
bir nuqtasida kuchlanganlik kuch chiziqlariga urinma bo'ylab yo'naladi. 1.2-rasmda 
F
-

kuch vektori va 
ab
yo'l trayektoriyasiga o'tkazilgan urinma orasidagi 
burchak. 
ab
yo'l trayektoriyasidan zarracha harakati yo'nalishi bo'ylab 

l
d
elementar vektor ajratsak, u holda 
E
d
va 
l
d
vektorlar orasidagi burchak 

bo'ladi. 
Zaryadlangan zarrachani 
l
yo'l bo'yl 
ab ko'chirishda maydon kuchlari ish bajaradi: 
.
cos
cos
0
0
l
d
E
q
Edl
q
Fdl
dA





Butun 
ab
yo'l bo'ylab bajarilgan ish: 
 
.
cos
cos
0
0
Жл
l
d
E
q
dl
Eq
dl
F
A
b
a
b
a
b
a








Elektr maydoni o'zining har bir nuqtasida potensial energiyaga yoki ish 
bajarish qobiliyatiga ega. Bu qobiliyat potensial funksiya yoki potensial 

bilan 
aniqlanadi va u skalyar kattalik hisoblanadi. Elektr maydoni berilgan nuqtasi 
potensialining o'lchovi sifatida birlik zaryadni maydonning shu nuqtasidan 
cheksizlikka ko'chirishda maydon tomonidan bajarilgan ish qabul qilingan: 
 
. 
0
В
l
d
E
q
A
a
a
a





Elektrostatika masalalarida odatda Yer yuzasining potensialini nolga teng deb 
qabul qilinadi. Fazoning cheklangan sohasida joylashgan va cheksiz dielektrik 
muhit bilan o'ralgan zaryadlangan jismlarga oid masalalarni yechishda bu jismdan 
cheksiz uzoqlikda joylashgan nuqtalar potensiali odatda nolga teng deb olinadi. 
q
zaryaddan 
R
masofada joylashgan nuqtaning potensiali quyidagicha 
aniqlanadi: 
,
4
a
R
q




bu yerda
a

- moddaning absolyut dielektrik singdiruvchanligi. 
Nuqtali zaryadni elektr maydoni kuchlari yordamida 
a
nuqtadan 
b 
nuqtaga 
ko'chirishda quyidagi tenglama bilan aniqlanadigan ish bajariladi: 
).
(
0
0
0
b
a
b
a
b
a
ab
q
q
q
A
A
A










Elektr maydonini ikki nuqtasi orasidagi potensiallar ayirmasi elektr 
kuchlanish deb ataladi: 

---

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI 
12 
 
.
0
B
l
d
E
q
A
U
b
a
ab
b
a
ab







Elektr kuchlanish qiymati jihatdan birlik zaryadni maydonning bir nuqtasidan 
ikkinchi nuqtasiga ko'chirishda sarflangan ishga teng. 
Kuchlanish - vektor kattalik bo'lib, uning musbat yo'nalishi potensiali yuqori 
bo'lgan nuqtadan potensiali past bo'lgan nuqtaga tomon olinadi, qiymati esa o'zi 
aniqlanayotgan nuqtalar holatiga bog'liq va zaryad ko'chayotgan yo'lga bog'liq 
emas
.