O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti k. Z. Xomitov

 Ko„chmas mulk qiymatini baholash yondashuvlari 
va usullari 
Bu usullarni hisob-kitoblarni bajarish jarayoniga nisbatan o‗z 
yondashuvlari bo‗yicha tasniflash mumkin. Mutaxassislarda eng ko‗p 

---

85 
tanilgan, shu tasnif bo‗yicha ko‗chmas mulkni baholash usullari uchta 
guruhga birlashgan:
1) Xarajatli yondashuv;
2) Daromadli yondashuv;
3) Qiyosiy yondashuv. 
Xarajatli yondashuv usullari. 
a) Balans qiymati usuli 
va tuzatilgan balans qiymati usuli. 
Ko‗chmas mulk (korxona)ning qiymati u o‗tmishda qanday salohiyat 
to‗plaganiga bog‗liq. Bu salohiyatning eng muhim tavsifi uning aktivlari 
qiymatidir. Aktivlarni baholash negizida balans (yoki kitobiy) qiymat 
usuli yotadi. Xalqaro buxgalteriya hisobi tamoyillariga muvofiq, 
korxonaning balans qiymati korxonaning yemirilish natijasida olib 
tashlangan aktivlari bilan uning majburiyatlari orasidagi farqdan iborat. 
b)
O„rindoshlik usuli
. 
Aktivlarning joriy qiymatini baholash negizida o‗rindoshlik va 
tugatish qiymatlari usullari yotadi. O‗rindoshlik usuli quyidagi savolga 
javob olish imkonini beradi: shunday biznesni hozir boshlash va bozorda 
o‗xshash mavqega erishish uchun qancha mablag‗ zarur? Mazkur usul 
baholanadigan mulkning funksional, iqtisodiy va jismoniy yemirilishi 
uchun qilingan tuzatishlarni hisobga olgan holda uning o‗rindoshlik 
qiymatini belgilash orqali korxona mulkining iqtisodiy qiymatini 
aniqlashni o‗z ichiga oladi. 
d) Tugatish qiymati usuli
. 
Tugatish qiymati korxona tugatilganidan, aktivlar sotilganidan va 
qarzlar to‗langanidan keyin qancha mablag‗ qolishini ko‗rsatadi. 
Ma‘lumki, tugatish qiymati tuzatilgan balans qiymatidan tugatishga 
ketgan chiqimlar miqdoriga qaraganda kamdir. Bu komission olib 
sotishlarni, tovar zaxiralarini sotishga, debitorlik qarzini yig‗ishga, 
xodimlarni bo‗shatishga ketadigan xarajatlarni o‗z ichiga oladi. Bundan 
tashqari, tezkor sotuvlarda sotilish narxi odatda bozordagi normal 
narxdan kamroq bo‗ladi. Tugatish qiymati usuli joylashgan o‗rni, 
ixtisoslashganlik, likvidlik darajasi singari o‗ziga xos omillarni hisobga 
olgan holda korxona mulkini ro‗yxatga olishni va har bir aktivni 
baholashni mo‗ljallaydi. Bunda shulardan biri tugatish qiymatini 

---

86 
oshirgan holda boshqalarini kamaytiradi. Keyin majburiyatlar va 
tugatish chiqimlarini ayiradilar. Tugatish qiymatidan biznes daromad 
keltirmaganida 
va 
rivojlanish 
istiqboliga 
ega 
bo‗lmaganida 
foydalaniladi. Shunday qilib, tugatish qiymati korxonaning bankrotlikka 
uchrashi ehtimoli katta bo‗lganida uning minimal sotilish narxini 
belgilaydi.
 
e) Tiklash usuli
Tiklash usuli deganda binoning aniq nusxadagi qurilishining joriy 
baholardagi qiymati tushuniladi. Unda xuddi shunday materiallardan, 
qurilish me‘yorlaridan foydalaniladi, sifati, nuqsonlar ham o‗xshash 
bo‗ladi. Tiklash usuli quyidagi savolga javob olish imkonini beradi: 
hozir mavjud bo‗lgan obyektni tiklash uchun va shunga o‗xshash 
mavjud obyektda o‗xshash natijaga erishish uchun qancha mablag‗ 
lozim? 
Bu 
usul 
smeta 
hujjatlardagi 
summani, 
indeksatsiya 
koeffitsiyentiga ko‗paytirish yo‗li bilan obyekt qiymatini aniqlashni o‗z 
ichiga oladi.