O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodoyot universiteti samarqand filiali

Mutlaq o’zgarish deb, dinamika qatori ikki hadining farqi (ayirmasi)ga aytiladi.

Mutlaq o’zgarish bazis usulida quyidagi formula bilan hisoblanadi:

. 0 Y Y Y i b   

Zanjirsimon usulda esa quyidagi ko’rinishda hisoblanadi:

1    i i z Y Y Y

Bu erda: va –bazisli va zanjirsimon usullarda hisoblangan mutlaq o’zgarish; b Y z Y 

–taqqoslanuvchi had; – baza deb qabul qilingan taqqoslanadigan had; i Y 0 Y

- taqqoslanuvchi haddan oldin keluvchi taqqoslanadigan had. 1 iY 4

2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida mutlaq o’zgarish ko’rsatkichlarini hisoblaymiz: Bazis usulda Zanjirsimon usulda

Yb= Yi -Y0 Yz= Yi -Yi-1

Yb=168-150=18 mlrd.so’m Yz=168-150=18 mlrd.so’m

Yb=179 -150=29 mlrd.so’m Yz=179-168=11 mlrd.so’m

Yb=186-150=36 mlrd.so’m Yz=186-179=7 mlrd.sum

Yb=191-150=41 mlrd.so’m Yz=191-186=5 mlrd.sum

O’zgarish sur’ati bir yoki 100% dan yuqori bo’lsa, demak bazis davrga nisbatan ko’rsatkich o’sgan, agar u bir yoki 100% ga teng bo’lsa, hech qanday o’zgarish bo’lmagan, agarda bir yoki 100% dan past bo’lsa, o’rganilayotgan had o’zidan oldingi hadga nisbatan kamayib ketgan.

Mutlaq ko’rsatkichlarga o’xshab o’zgarish sur’atlari ham o’zaro bog’langan ko’rsatkichlardir, ya’ni zanjirli o’zgarish sur’atlarining ko’paytmasi bazisli o’zgarish sur’atiga, bazisli o’zgarish sur’atining o’zaro bo’linmasi tegishli davrdagi zanjirsimon o’zgarish sur’atiga teng:

04 34 23 12 01 YY YY YY YY YY    

yoki 1,120•1,065•1,039•1,027=1,273

Dinamikani baholashda bir foiz qo’shimcha o’zgarishni mutlaq mohiyati ko’rsatkichi juda muhim ko’rsatkichlardan biridir. U mutlaq o’zgarishni qo’shimcha o’zgarish sur’atiga nisbati bilan baholanadi va quyidagi formula bilan hisoblanadi:

2009 y. 00,1150=1,50 mlrd.so’m

2010 y. 0,01168=1,68 mlrd.so’m

2011 y. 0,01179=1,79 mlrd.so’m

2012 y. 0,01186=1,86 mlrd. so’m

Bu ko’rsatkichni faqat zanjirli usul uchun hisoblash ma’noga ega bo’ladi. Bazis usuli uchun u o’zgarmas bo’lib qolaveradi.

Hodisa va jarayonlarning dinamikasiga umumlashtirib baho berish uchun ularning o’rtacha darajalarini hisoblash zarur. Bularga – dinamika qatorining o’rtacha darajasi, o’rtacha mutlaq o’zgarish, o’rtacha o’zgarish sur’ati, o’rtacha qo’shimcha o’zgarish sur’ati va boshqalar kiradi.

Dinamika qatorlarining o’rtacha darajasini aniqlash ularning turiga bog’liq. Davriy dinamika qatorlarining o’rtacha darajasi oddiy arifmetik formula bilan aniqlanadi:

. nY n Y Y Y Y n       ... 2 1