O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik universiteti

 
 
XITOY TILIDA NUTQIY ETIKET BIRLIKLARINING 
IFODALANISHI 
Ja’farxon MIRZOKIROV,  
“Tarjima nazariyasi va amaliyoti” yo‘nalishi 4-kurs talabasi  
Ilmiy rahbar: PhD. Xayrulla Hamidov  
Xitoyliklarning “Notiqlik qobiliyati” nomli mashhur rivoyatida aso-
siy qahramon bo‘lgan tabib ayol xastalarni davolashda nafaqat dori-dar-
mon, balki so‘z sehrining ahamiyati nechog‘lik o‘tkir ekanligini isbotlay-
di. Balki bu holatni “ko‘zboyamachik”ka yo‘yish mumkindir, biroq, naza-
rimizda,  rivoyatda  vaziyatdan  chiqish  uchun  har  qanday  usuldan  foy-
dalanish, shuningdek, notiqlik san’atini ishga solish orqali ham maqsadga 
erishish  mumkinligi  aytiladi.  Bundan  ko‘rish  mumkinki,  qadimdan 

---

 
95 
xitoyda  nafaqat  tabobat  ilmining  rivoj  topgani,  balki,  ayollarning  usta-
monligi, notiqligi ularni qiyin vaziyatlardan chiqishiga ko‘mak berganini 
anglash  mumkin.  Shuningdek,  qadimda  xitoydan  fol  ochish,  ruhlarga 
ishonish kabi holatlarni nafaqat oddiy kishilar orasida, balki davlat bosh-
qaruviga  oid  kishilar  hayotida  ham  ahamiyatga  ega  ekanligini  kuzatish 
mumkin.  “
商
 
三
 
官
”
132
  “Shan  Sanguan”  rivoyatida,  boylarga  ortiqcha 
biror so‘z yoki hazil qilishning oqibati nimaga olib kelishi haqida fikrlar 
bayon etiladi. Shuningdek, otasining o‘limidan aziyat chekkan farzandlar, 
xoh u o‘g‘il bo‘lsin, xoh qiz, albatta bu holatni javobsiz qoldirmasliklari 
aytiladi.  
“Nutq odob-axloqiga kundalik nutqda ko‘p duch kelamiz. Ehtimol, 
bu eng ko‘p ishlatiladigan iboralar: biz kuniga bir marta kimgadir mu-
rojaat  qilamiz,  tanishlarimiz  va  ba’zan  notanish  odamlar  bilan  ko‘ri-
shamiz, kimgadir rahmat aytamiz, kimdandir kechirim so‘raymiz, kim-
nidir  tabriklaymiz  yoki  kimgadir  iltifot  ko‘rsatamiz,  kimgadir  ham-
dardlik  bildiramiz  va  b.”
133
  Nutq  odob-axloq  qoidalari  hayotimizning 
chambarchas bir bo‘lagi undan qochib qutula olmaymiz. Tarbiya, ijti-
moiylashuv jarayonida inson tilni tobora ko‘proq o‘zlashtiradi, u bosh-
qalar  bilan  munosabatlarning  axloqiy  me’yorlari,  shu  jumladan  nutq 
munosabatlarini o‘rganadi, boshqacha aytganda, muloqot madaniyatini 
egallaydi. “Qadimgi Xitoyda odob-axloq normalari hukmron sinflar va 
oddiy odamlar o‘rtasidagi muvozanatli munosabatni saqlashga yordam 
bergan. Faylasuf Sun Zi fikricha nutq etikasi  jamiyat poydevori bo‘lib 
xizmat qiladi”
134
. 
Quyida Xitoyda har xil vaziyatlarda ota-ona, qarindoshlar, xizmat-
chilar, do‘stlarga nisbatan murojaat nutq birliklari ko‘rib chiqiladi. 
135
  “
Xitoyda  restoranda  ayol  xizmatchilarga  nisbatan    murojaat 
usuli:
 Xitoyda  restoranda ayol xizmatchilarga  murojaat qilayotganda 
juda ko‘p chet elliklar “
小姐
”(xiao‘jie) deb murojaat qilishadi. Bu so‘z 
o‘zbek  tiliga  “yaxshi  qiz”  deb  tarjima  qilinadi.  Lekin  hozirgi  kunga 
kelib, xizmatchi ayyollarga nisbatan bu so‘z qo‘llanilsa biroz noqulay-
likni ya’ni salbiy ma’noni anglatadi. Shuning uchun hozirgi kunda ayol 
 
132
 
Heather Bowe. Communication across cultures.—England: Cambridge university press, 
2014. P.77
 
133
 
Patrick Wallace. Etiquette guide to China.—Shanghai:Oxford university press,2016- p77.
 
134
 
Юй Цзямин. Лингвокультурологический аспект обучения китайских студентов 
этикетным нормам русского речевого поведения. —2011.—Санкт-Петербург С.51.
 
135
 Xalilova.M. Xitoy tilida murojaat so‘zlari. —Toshkent :Ziyo, 2019.—B.77.
 

---

 
96 
xizmatchilarga murojaat qilayotganda  “
服务员
”   (fu’wu’yuan) “xiz-
matchi”  so‘zini  ishlatish  kerak  bo‘ladi.  Bu  so‘z  qo‘llanilganda    hech 
qanday muommo yuzaga kelmaydi. 
Masalan:
 
服务员，点菜！
136
（
fu’wu’yuan,dian  cai!
）
Xizmatchi, 
men  buyurtma  bermoqchiman!
  “
老师
“(
lao‘shi)
137
  so‘zining  qo‘llanili-
shi. Bu so‘z o‘zbek tiliga “ustoz” deb tarjima qilinadi.  Xitoyliklar bu 
so‘zni    o‘qituvchilarga  qo‘llashdan  tashqari  yana  bir  necha  hollarda 
qo‘llashlari mumkun. Masalan: Xitoyliklar televizorda namoyish etila-
digan ko‘rsatuvlar boshlovchilarini ham 
“
老师
“ 
(lao‘shi) deb chaqirish-
lari mumkun. O‘zlaridan yoshi katta va ziyoli insonlarga nisbatan  ham 
“
老师
“
(lao‘shi) deb murojjat qilsa bo‘ladi. Masalan:
 “
老师请帮助
 
我练习英
语
. 
(laoshi qing bangzhu wo lianxi ying yu) Ustoz iltimos,  menga ingliz 
tilini o‘rganishda yordam bering.