O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
9.2. Boshqaruv funksiyalari 
 
―Funksiya‖  -  lotincha  so‗z  bo‗lib,  biror  kimsa  yoki  narsaning  ish, 
faoliyat doirasi, vazifasi degan ma‘nolarni bildiradi. 
―Vazifa‖  -  amalga  oshirilishi,  hal  qilinishi  lozim  bo‗lgan  masala, 
erishilishi  lozim  bo‗lgan,  ko‗zda  tutilgan  maqsad.  Yoki  biror-bir 
topshiriq, xizmat, yumush, xizmat lavozimi, mansab, amal. 
―Funksiya‖  tushunchasi  ―vazifa‖  tushunchasiga  nisbatan  tor 
ma‘noga  ega.  Zero,  funksiya  faqat  o‗z  faoliyat  doirasidagi  vazifalarni 
o‗z  ichiga  oladi.  Masalan,  marketologning  ishini  bajarish  korxona 
muhandisining  funksiyasiga  kirmaydi,  chunki  u  bevosita  marketolog 

---

164 
 
faoliyati  doirasidagi  yumushdir.  ―Vazifa‖  esa  o‗z  faoliyat  doirasidan 
tashqarida ham bo‗lishi mumkin. Boshqarish funksiyasi deganda u yoki bu 
obyektni boshqarishga oid aniq vazifalarni hal etishga qaratilgan bir turdagi 
ishlar majmuasi tushuniladi. 
Demak,  boshqaruv  muayyan  funksiyalar  orqali  amalga  oshiriladi. 
Funksiyalarni  aniqlash,  ularning  mohiyatini  ochish  va  o‗rganish 
boshqaruv jarayonini to‗g‗ri tashkil qilishning muhim shartidir. 
Boshqarishning asosiy funksiyalari:  

 
Rejalashtirish – boshqarishning asosiy va dastlabki  funksiyasidir. 
Har qanday boshqarish reja tuzishdan boshlanadi.  

 
Tashkil  qilish  –  bu  funksiya  boshqaruv  obyekti  doirasida  barcha 
boshqariluvchi 
va 
boshqaruvchi 
jarayonlarning 
uyushqoqligini 
ta‘minlaydi.  Shu  nuqtayi  nazardan  tashkil  qilish  ichki  va  tashqi  shart-
sharoitlarning  o‗zgarib  turishiga  qarab,  amaldagi  tizim  tarkibini 
takomillashtirish yoki yangisini tuzishdir. Bu funksiya joriy va strategik 
rejalarning ijrosini ta‘minlash bo‗yicha birinchi qadamdir.  

 
Muvofiqlashtirish  va  tartibga  solish  –  rejalashtirish,  boshqarish-
ning  strategiyasi  hisoblansa,  muvofiqlashtirish  boshqarishning  taktik 
masalalarini  hal  qilib  beradi.  Bu  funksiyaning  asosiy  vazifasi  oqilona 
aloqalar  o‗rnatish  yo‗li  bilan  boshqariladigan  tizimning  turli  qismlari 
o‗rtasida kelishib ish olib borishni ta‘minlashdir. 
Nazorat  –  bu  funksiyaning  maqsadi  ―tutib  olish‖,  ―aybini  ochish‖, 
―ilintirish‖  emas,  balki  boshqaruv  obyektida  sodir  bo‗layotgan 
jarayonlarni  hisobga  olish,  tekshirish,  tahlil  qilish  va  ma‘lum  tartibda 
shu  obyekt  faoliyatini  o‗z  vaqtida  sozlab  turishdir.  Nazorat  o‗rnatilgan 
me‘yoriy hujjatlardan, rejalardan og‗ishlarni, ularning joyi, vaqti, sababi 
va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. 
Boshqarish  funksiyalari  -  ko‗p  qirrali  tushunchadir.  Shu  sababli 
ularni  muhim  belgilar  bo‗yicha  turkumlarga  ajratib  o‗rganish  zaruriyati 
tug‗iladi. 

---

165 
 
Boshqaruv funksiyalarining mohiyati, klassifikatsiyasi va mazmuni-
ni o‗rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun 
o‗ta  muhimdir,  chunki  yuqorida  ta‘kidlaganimizdek,  boshqaruv 
mazmuni jarayon sifatida uning funksiyalarida namoyon bo‗ladi. 
G‗arb  menejmentining  bugungi  zamonaviy  nazariyasi  boshqarish 
funksiyalarini  turkumlashda,  eng  avvalo,  uning  quyidagi  asosiy 
(umumiy) funksiyalariga ustuvorlik berishadi: 

 
rejalashtirish; 

 
tashkil qilish; 

 
tartibga solish va muvofiqlashtirish; 

 
nazorat; 

 
rag‗batlantirish (motivlashtirish). 
Bu  funksiyalar  boshqaruvning  barcha  bo‗g‗inlarida  va  hamma 
bosqichlarida quyidagi izchillikda amalga oshiriladi. 
Demak,  boshqarish  dastlab  rejalashtirishdan  boshlanib,  faoliyatni 
tashkil  qilish,  uni  tartibga  tushirish,  muvofiqlashtirish  bilan  davom 
ettirilib,  nazorat  bilan  tugaydi.  Bu  yerda  rag‗batlantirish  barcha 
funksiyalar jarayonida o‗z aksini topadi. 
Bu  funksiyalar  boshqaruvning  hamma  bosqichlariga  xos  bo‗lgan 
umumiy  xususiyatlarga  ega  bo‗lib,  boshqaruv  apparatining  barcha 
rahbarlari  va  mutaxassislari  faoliyatida  mavjud  bo‗ladi.  Ularni, 
shuningdek,  boshqaruvning  hamma  tomonlarini  qamragan  funksiyalar 
deyish  mumkin,  chunki  ular  boshqaruv  tizimini  ham  bo‗yiga  (vertikal 
tomondan), ham eniga (gorizontal tomondan) qamrab oladi. 
Boshqaruv  funksiyalari  –  faoliyatining  alohida  turlari  bo‗lib, 
jamiyatni  boshqarish  jarayonida  odamlar  munosabati  va  aloqalarini 
maqsadga 
muvofiq 
ta‘sirini 
amalga 
oshirish 
bosqichlari 
va 
yo‗nalishlarini  ko‗rsatadi.  Boshqaruv  funksiyalari  tarkibi  boshqaruv 
tizimining  uning  holatidagi  har  qanday  o‗zgarishga  samarali 
munosabatini  ta‘minlash  zarur.  Boshqaruv  funksiyalarini  quyidagi 
belgilarni hisobga olgan holda ko‗rib chiqish zarur:
 

---

166 
 
1) boshqaruv jarayonining xususiyatlari, ya‘ni menejmentga tegishli 
belgilarning ajralishi; 
2)  ijtimoiy  rivojlanish  jarayoni.  Boshqaruvning  bu  jarayoni  aniq 
elementlarga, ya‘ni jamiyatning hayot faoliyatiga yo‗naltirilgan. 
Boshqaruvning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:  
1. Rejalashtirish. 
2. Tashkil etish. 
3. Tartibga solish. 
4. Rag‗batlantirish. 
Barcha  sanab  o‗tilgan  asosiy  funksiyalar  birgalikda  amal  qiladi  va 
o‗zaro bir-biriga bog‗liq. Lekin ijtimoiy boshqaruvning bir pog‗onasidan 
boshqasiga o‗tishda ularning roli va munosabatlari o‗zgaradi. 
Boshqaruv  tizimini  mukammallashtirishning  zarur  sharti  bo‗lib, 
uning funksiyalari tahlili hisoblanadi. U quyidagilarni nazarda tutadi: 

 
ishlab  chiqilgan  mezonlar  asosida  boshqaruv  obyektlari 
tuzilmasini aniqlash; 

 
ish va operatsiyalar turlari, boshqaruv funksiyalarining ajralishi; 

 
boshqaruv  tizimining  funksional  va  chiziqli  bo‗g‗inlari  o‗rtasida 
aniq mehnat taqsimoti; 

 
lavozim instruksiyalari va tuzilma bo‗g‗inlari haqida holatlarning 
mavjudligi; 

 
menejmentning  barcha  asosiy  funksiyalari  asosida  boshqaruv 
faoliyati bilan solishtirish yo‗llarining asoslanishi. 
Tuzilma kategoriyasi qurish va tizimning ichki shaklini aks ettiradi. 
Elementlari  hamkorligini  ta‘minlovchi  o‗zaro  aloqalar  o‗rnatilgan, 
ma‘lum 
maqsadlarga 
erishishga 
yo‗naltirilgan 
tizim 
tashkiliy 
hisoblanadi.  Ma‘lum  maqsadga  erishish  uchun  amal  qiluvchi  turli 
elementlar,  bo‗g‗inlar  va  boshqaruv  pog‗onalari  tarkibini  aks  ettiruvchi 
tuzilma tashkiliy deyiladi. 
Boshqaruv  funksiyalari  va  tuzilmasi  -  boshqaruv  tizimini  tashkil 
etishning  ikki  o‗zaro  bog‗liq  tomonlaridir.  Ular  boshqaruv  jarayoni 

---

167 
 
mazmuni  va  shakli  sifatida  namoyon  bo‗ladi.  Boshqaruvning  tashkiliy 
tuzilmasi  va  uning  rivojlanishi  mavjudligi  butun  tashkil  etishning  asosi 
hisoblanadi.  Tashkiliy  tuzilmaning  shakllanish  jarayoni,  birinchi 
navbatda,  boshqaruv  apparatining  u  yoki  bu  bo‗linmalari  tashkiliy 
mustahkamligini  nazarda  tutadi.  Bunda  boshqaruv  funksiyalari 
boshqaruv organlari vazifalarini aniqlaydi. 
Boshqaruv  bo‗g‗ini  qat‘iy  boshqaruv  funksiyalari  bo‗lgan 
alohidalashgan  yacheykadan  iborat.  Boshqaruv  pog‗onasi  –  boshqaruv-
ning  ma‘lum  iyerarxik  darajasidagi  boshqaruv  bo‗g‗inlari  yig‗indisidir. 
Boshqaruv tuzilmasida boshqaruvchi tizim oydinlashadi, har bir bo‗g‗in, 
har  bir  pog‗ona  roli  aniqlanadi,  boshqaruv  jarayonidagi  aloqalar 
ochiladi.