O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
13.2. Ijtimoiy menejer xususiyatlari 
 
Ijtimoiy  menejment  -  faoliyatning  maxsus  turi  bo‗lib,  ma‘lum 
sharoitni  taqozo  etadi.  Birinchidan,  faoliyat  yo‗nalishi  va  usullarini 
mustaqil tanlash. Ikkinchidan, qabul qilingan qarorlarning mas‘uliyatini 
o‗z bo‗yniga olish. Uchinchidan
,
 tijorat faoliyatini olib borish va foydani 
mustaqil 
taqsimlash 
imkoniyatini 
yaratish. 
Ijtimoiy 
sohadagi 
menejerlarning  asosiy  vazifasi  ijtimoiy  resurslardan  foydalangan  holda 
iqtisodiy 
tizimni 
takomillashtirish. 
Menejerlar 
iqtisodiyotni 
boshqaradigan  kuchdir,  ya‘ni  menejer  maxsus  tayyorgarlik  ko‗rgan 
boshqarishning sir-asrorlari, qonun-qoidalarini chuqur biluvchi malakali 
mutaxassisdir.  Menejerlar  yollanma  boshqaruvchilar  bo‗lib,  aholining 
alohida  ijtimoiy  qatlamini  tashkil  etadi.  Kompaniya  firma,  korxona, 
bank,  moliya  muassasalarining  ijroiya  hokimiyatga  ega  bo‗lgan 
boshqaruvchi,  direktor,  rahbar,  mudir,  ma‘muriy  boshqaruvchi 
kabilarning barchasi ham menejerlar deb yuritiladi. 
Ular millatning «oltin fondi» hisoblanadi. Har bir davlatda bunday 
odamlar 6-8 % ni tashkil etadi. Yaxshi menejer bo‗lish uchun, ijtimoiy, 
iqtisodiy  va  boshqa  sharoitlardan  tashqari  insonda  tug‗ma  qobiliyat 
bo‗lishi  kerak.  Yuqoridagi  muammolarni  yechish  uchun  menejerda 
qanday xususiyatlar bo‗lishi lozim? 
Gellap  institutining  782  rahbari  o‗rtasida  o‗tkazgan  so‗rov 
natijalariga  ko‗ra  menejerning  kuchli  va  kuchsiz  tomonlari  aniqlandi. 

---

220 
 
Unga ko‗ra menejerning kuchli tomonlari quyidagilar: 
a) rostgo‗ylik va to‗g‗rilik; 
b) boshqalar bilan yaxshi munosabatda bo‗lish; 
d) mehnatsevarlik; 
e) aqllilik; 
f) iqtisodiy faoliyatni bilish; 
g) liderlik; 
h) yuqori darajadagi ma‘lumotga ega bo‗lish.  
Zaif tomonlari: 
a) qarashlar cheklanganligi; 
b) boshqa odamlarni tushuna olmaslik; 
d) boshqalar bilan ishlay olmaslik; 
e) qat‘iyatizlik; 
f) tashabbusning yo‗qligi; 
g) mas‘uliyatni o‗z bo‗yniga olmaslik. 
O‗tkazilgan  barcha  so‗rovlarda  talabchanlikni  sadizm  darajasiga 
olib boruvchi rahbarlar qoralanadi. Boshqa tomondan esa superliderning 
beshta umumiy xususiyatlari aniqlangan:  
1. Ishchilarni mehnatga bo‗lgan munosabatini yaxshilash. 
2.  Kommunikativlik  –  korxona  holatini  mijoz  va  xaridorlarga  mos 
keladigan holda ko‗rsatish. 
3.  Qat‘iylik  –  qiyinchiliklarga  qaramasdan  o‗z  maqsadi  tomon 
borish. 
4.  Rag‗batlantirish  –  ishchilar  energiyasidan  foydalangan  holda 
maqsadga erishish tartibini yaratish. 
5.  Tashkilotchilik  qobiliyatini  -  guruhlar  faoliyatini  ma‘lum  bir 
yo‗nalishga solish. 
Boshqaruv  funksiyalarini  bajarishda  va  jamoatchilik  ishlab 
chiqarishida zamonaviy menejerning o‗rni: 
• rahbar – boshqaruvchi; 

---

221 
 
• rahbar – diplomat; 
• rahbar – murabbiy, tarbiyachi; 
• rahbar – inson; 
• rahbar – innovator. 
Rahbar  madaniyati  deganda,  rahbar  odobi  va  iqtidori  o‗rtasidagi 
dialektik  bog‗lanish  tushuniladi.  Bu  bog‗lanish  quyidagi  fazilatlar 
majmuasida  o‗z  aksini  topadi:  rahbar  madaniyati  =  odob  +  iymon  + 
insof  +  adolat  +  iqtidor.  Odob  –  aqlning  suyanchig‗i,  barcha 
fazilatlarning mezoni. Behudaga xalqimizda: ―Aql bilan odob – egizak‖, 
–  deyishmaydi.  Adab  –  yaxshilik  bilan  yomonlikning  farqini  bilish, 
foyda  bilan  zarar  orasidagi  tafovutni  anglashdir.  Adab  vositasida  kishi 
o‗z  jonini  yomon  xislatlardan davolaydi,  yoqimsiz  ayblardan poklaydi, 
chiroyli fazilatlar bilan bezaydi. 
Adab  rahbarni  eng  chiroyli  xulq  bilan  qurollantiradi.  Natijada  aql 
egalari  bunday  rahbardan  har  ishda  rozi  bo‗ladilar.  Adabli  rahbar  esa 
kundan kunga obro‗ topadi, nufuzi oshadi, ishlari ravnaq topadi.   Ba‘zi 
hakimlar  adabni  eng  mas‘um  va  ko‗rkam  fe‘lga  ega  bo‗lish  desalar, 
ba‘zilari  nafsni  barcha  qabih  odatlardan  tozalash  deydilar.  Demak, 
rahbardagi adabning mavjudligi, bu noyob ne‘matning mavjudligidir. 
Umuman adab ikki xil bo‗ladi: 

 
 hikmat adabi; 

 
 xizmat adabi. 
Hikmat  adabi  poklik  va to‗g‗ri  yo‗lga  yetaklaydi,  xizmat  adabi  esa 
badavlatlik va obro‗ga yetkazadi. Har ikkisi ham ulug‗ fazilat bo‗lib, biri 
aziz qilsa, ikkinchisi qudratli qiladi. 
Iymon ardabcha so‗z bo‗lib, lug‗aviy ma‘nosi – ishonchdir. Iymonli 
kishini, xususan, rahbarni qisqacha shunday tavsiflash mumkin: 

 
e‘tiqodli,  ya‘ni  o‗z  fikr  va  qarashlariga  mahkam,  sobitqadamlik 
bilan  ishonish  va  o‗zgalarni  ham  o‗zidek  hisoblab,  ularning  lafziga 
samimiyat  bilan  ishonnishdir.  E‘tiqod  jur‘atni,  mardlikni,  fidoyilikni 
taqozo qiladi; 

---

222 
 

 
maslakli,  ya‘ni  o‗ziga  xos  aqidalari  bilan  boshqalardan  ajralib 
turuvchi ijtimoiy, siyosiy, ilmiy, g‗oyaviy va diniy yo‗l sohibi; 

 
taqvodor, ya‘ni birovning haqiga xiyonat qilmaydigan; 

 
sharm-hayoli,  ya‘ni  har  qanday  nojo‗ya  xatti-harakatlardan  o‗zini 
tiya oladigan; 

 
oriyatli,  ya‘ni  o‗ziga  nomunosib  yoki  ep  ko‗rilmagan  ishdan, 
narsadan xijolat tortadigan; 

 
andishali,  ya‘ni  oqibatini  o‗ylab  ish  qiladigan,  yuz-xotirni 
biladigan, farosatli; 

 
vijdonli,  ya‘ni  nohaq,  adolatsiz  ishlardn  g‗azabga  keladigan, 
bularga  qarashlik  bildiradigan:  o‗z  faoliyatining  yaxshi  tomonlaridan 
qanoatlanib,  xursand  bo‗ladigan,  yomon  tomonlaridan  norozi  bo‗lib, 
ruhan eziladigan, ya‘ni vijdon azobiga tushadigan. 
Sodda  qilib  aytganda:  iymon  uch  narsaning  butunligidan  xosil 
bo‗ladi: e‘tiqod, iqror va amal. E‘tiqod – bu ishonch. Iqror – so‗zda buni 
tan olish. Amal – yaxshi ishlar bilan uni isbotlash. 
Insof  –  bu  adolat  va  vijdon  amri  bilan  ish  tutish  tuyg‗usi  va 
qobiliyati, ishda, kishilarga  munosabatda halollik, to‗g‗rilik, barobarlik, 
sofdillik  va  haqiqitgo‗ylikdir.  O‗zgani  o‗z  o‗rniga  va,  shuningdek,  o‗z 
o‗rniga o‗zgani xayolan qo‗yib ko‗rish ham insofga kiradi. To‗q ochni, 
boy  kambag‗alni,  baxtli  baxtsizni,  toleyi  baland  toleyi  pastni,  omadli 
omadsizni, sog‗lom bemorni o‗z o‗rniga qo‗yib ko‗ra olsa va, aksincha, 
ham xuddi shunday bo‗lsa, olam guliston – insoflilar safi ko‗payaveradi. 
Insof  har  qanday  kishining,  xususan,  rahbarning  jamiyat  oldida, 
tevarak-atrofidagi  kishlir  oldida  o‗z  xatti-harakati  bilan  ma‘naviy 
ma‘suliyatini his etishining ifodasidir. 
Adolat  barcha  fazilatlar  ichidagi  eng  oliy  fazilatdir.  Adolatparvar 
rahbarning  axloqiy  xislatlari  bemalol  qonun  o‗rnini  bosa  oladi.  Ulug‗ 
alloma  Nosiriddin  Tusiy  ijtimoiy  adolatning  uchta  asosiy  talabi 
mavjudligini  va  jamiyat  turaqqiyotini  belgilovchi  muhim  omil  ekanini 
alohida uqtirgan edi.  

---

223 
 
Iqtidorli  deganda  biror  soha  bo‗yicha  layoqatini  ongli  ravishda 
sezgan, o‗zidagi qobiliyatni to‗la namoyon qilish uchun qat‘iyat ko‗rsata 
oladigan kishilar tushuniladi. Iqtidorli odamlar kuch-quvvatini ayamaydi 
va  kutiladigan  natijaga  –  maqsadiga  yetadi,  ya‘ni  bor  bo‗yicha 
ko‗rsatadi. 
Ular  ishda  mardlik,  chidamlilik,  o‗z-o‗zini  boshqara  olish, 
tashabbuskorlik  kabi  xislat  va  fazilatlarga  ega  bo‗lishadi,  o‗z  xatti-
harakatlariga hamisha tanqidiy ko‗z bilan qaraydilar, doimo olg‗a qarab 
intiladilar, erishgan samaralari bilan hech qachon cheklanib qolmaydilar. 
Iqtidorli  insonlar  o‗z  faoliyatlari  bilan  hatto  ba‘zi  bir  kamharakat  katta 
iste‘dod egalariga qaraganda ham jamiyatga foyda keltiradilar.