|
1 4 . 2 . M e ta ll buyumla ri is hla b c hiqa ris h
Metall buyumlari ishlab chiqarish besh jarayondan iborat. Metall
buyumlari quyish bosim va kukun metallurgiyasi usullarida bajariladi. Quyish
usulida buyumlar qoliplar yordamida tayyorlanadi. Masalan, isitish radiatorlari
qum qoliplari yordamida, buyumlarning qismlari bosim orqali quyish va
quvurlarga quyib aylantinsh usulida ishlab chiqariladi. Bosim usuliga jo„valar
yordamida chigirtash (prokatka) yo„li bilan tunuka, sim, tunukalarni shtamplarda
qirqib yoki egib oshxona asboblari va idishlar, bosqon bilan bolg„alab turli
buyumlar ishlab chiqarish kiradi. Kukun metallurgiyasi usulida qiyin eriydigan
volframdan maydalab yuqori tebranishdagi tok yordamida qizdirish natijasida
elektr lampalarining cho„g„lanish simlari olinadi.
Metall buyumlari sirtiga mexanik ishlov berish
to„rt usulda bajariladi: 1.
Tirnash (krasovka) - quyma buyumlarning sirtini aylanayotgan metall cho„tkalar
yordamida tekislash. 2. Jilvirlash - mayda buyumlarning sirtini ayianayotgan
barabanlardagi jilvirlash kukuni yordamida tekislash. 3. Silliqlash (shlifovka) -
hunarmandchilik asboblarining kesuvchi qismlarini jilvirlash toshlari yordamida
charxlash. 4. Sayqallash (polirovka) - alumin, latun va zanglamaydigan
po„latdan qilingan buyumlar sirtini oynaday silliqlash.
Metall buyumlari qismlarini ulash
besh usulda amalga oshiriladi:
1.
Parchinlash - idishlarning dastasini mixparchin yordamida ulash.
249
2.
Biriktirish - alumin va ruxlangan idishlar ishlab chiqarishda tunukaning
chetini buklash.
3.
Kavsharlash - buyum qismlarini oson eriydigan qotishmalar bilan ulash.
Oziq-ovqat idishlarining qismlari tarkibida 10% qo„rg„oshini bor qalayi bilan
qolgan po„lat buyumlarining qismlari tarkibida - 39% qo„rg„oshini bor qalayi
bilan, alumin idishlari tarkibida 10% ruxi bor qalay bilan latun
choynaklarining jo„mragi tarkibida 46 yoki 64% ruxi bor mis qotishmasi va
elektr sovitkichlarning doimiy tebranishdagi qismlari tarkibida 25 yoki 45%
kumushi bor latun bilan kavsharlanadi.
4.
Taxtakachlash - o„rnashuvi zich bo„lgan quvurlarni bir-biriga kiritib, bosim
natijasida biriktirish.
5.
Payvandlash - qismlar uchini critib ulash. Eritish uchun atsetilcn yoki
o„zgarmas tok ishlatiladi.
Po‗lat buyumlariga issiqlik yordamida ishlov berish
uch xil bo„ladi:
1. Yumshatish - muayyan haroratgacha qizdirib, pech bilan birga juda
sekin sovitish natijasida buyumni ichki kuchlanishlardan xoli qilish. Bunda
po„latning tarkibi mayda donali ferrit (sof temir) va sementitdan tashkil topadi.
Hunarmandchilik asboblari va uy-ro„zg„or mashina-larining qismlariga shunday
ishlov beriladi.
2. Chiniqtirish - muayyan haroratgacha qizdirib, sovuq suvda sovitish
natijasida buyumning qattiqligini oshirish. Bunda po„latning tarkibidagi karbon
temir chambaragiga o„rnashganicha qolaveradi. Hunarmandchilik asboblarining
kesuvchi qismi shu usulda toblanadi.
3. Bo„shatish- 723°C gacha qizdirib, pech bilan birga sekin sovitish
natijasida toblash. Bunda hosil bo„lgan ichki kuchlanish olib tashlanadi.
Qora metall buyumlarini yemirilishdan saqlash.
Metall buyumlar ikki xil
usulda yemiriladi: 1. Kimyoviy yemirilish. Rangli metallar havodagi kislorod
ta‟sirida oksid pardasi bilan qoplanganligi tufayli elektr-kimyoviy yemirilishga
chidamli bo„ladi. Misning nam havoda ko„karishi, kumush va misning vodorodli
250
oltingugurt muhitida qorayishi ham kimyoviy yemirilishga kiradi. 2. Elektr-
kimyoviy yemirilish.
Qora metall buyumlarni yemirilishdan saqlash uchun quyidagi uch usul
qo„llaniladi:
1.
Metallni passivlashtirish.
Buning uchun metall legirlanadi yoki buyum
sirti sayqallanadi.
2.
Tashqi muhitni passivlashtirish.
Bu maqsadda ingibitor (aminlar,
ammoniy va benzoy kislotasi tuzlari) va qurituvchilar (silikagel) ishlatiladi.
Qimmatbaho elektron asboblar tashish paytida ingibitor shlimdirilgan qog„ozga
o„raladi yoki qutilarga joylashdan oldin asbob qurituvchi solingan polietilen
xaltachaga berkitiladi. Ingibitor asbob ustida suyuq bo„lmagan parda hosil
qiladi. Qurituvchi namni shimib oladi.
3.
Metallni tashqi muhitdan ayirish.
Bunga erishish uchun buyumlarning
usti zanglamaydigan metall yoki boshqa moddalar bilan qoplanadi. Metall bilan
qoplash usuli buyumni yemirishdan saqlashiga qarab, anod va katod turlariga
bo„linadi. Anod qoplash usulida, masalan, po„latni ruxlashda va lalunni
nikellashda, birinchi navbatda qoplangan qatlam yemiriladi. Katod qoplashda
esa, masalan, po„lat ustini nikellashda, aksincha, birinchi navbatda buyum
yemiriladi. Ammo qalayi oziqaviy kislotalar eritmasida kompleks tuzlar hosil
qilishi sababli manfiy potensialga ega bo„lib, konserva bankasini yemirishdan
saqlaydi.
Qoplash buyumlarni metall eritmasi botirish va galvan usullarida
balariladi. Birinchi usul bo„yicha qoplashda yengil eruvchi metallar, chunonchi
qalay va rux ishlatiladi. Rux bilan qoplashda qirov shaklida naqsh solish uchun
eritmaga 0,15% alumin qo„shiladi. Galvan usulida qoplashda o„zgarmas tok
qo„llaniladi. Buyumga manfiy tok zaryadini, tosga esa musbat zaryadni ulab,
qoplanadigan metall tuzga botiriladi. Nikel g„ovak qatlam hosil qilgani uchun
nikellanadigan buyum awal mis bilan qoplanadi.
251
Metall bo„lmagan moddalar bilan qoplashga oksidlash, sirlash, bo„yash va
polimer bilan qoplash usullari kiradi. Oksid qatlamlar kimyoviy va elektr-
kimyoviy usullarda hosil qilinadi. Masalan, hunarmandchilik asboblari yoki
deraza-eshik anjomlari natriy ishqori va nalriy nitratining qaynoq eritmasiga
botirib olinsa, usrida temir oksidining qora rangli qatlami hosil bo„ladi. U namga
chidamsizligi uchun tashishda buyumlar yog„lanadi. Alumin idishlari va attorlik
buyumlari sirtida elektroliz usulida 15 mkm qalinlikdagi oksid qatlami hosil
qilinadi. Elektrolizda buyum anod vazifasini balargani uchun jarayonga
atiodlash deyiladi. Qatlam ilma-teshikli bo„lganligi sababli buyumlar bo„yafadi.
Qora metalldan yasalgan idishlarni sirlashda silikat emali ishlatiladi.
Uning tarkibi 50%
kremnezyom, 20% soda, 30%
alumin oksidi va ozgina titan
oksididan iborat. Idishlarning chekkasiga surtiladigan sir tarkibida kobalt oksidi
ham bor. Ba‟zi tovarlarning ichi, shuningdek, dazmollarning tagi o„tga chidamli
teflon (tetraftoretan) bilan qoplanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
