O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

XIV-  BOB. METALL  XO‗JALIK  TOVARLARI 

1 4 . 1 .   M e ta lls huno s lik   a s o s la ri  

Elementlarning  davriy  tizimidagi  105  elementning  83  tasi  metalldir.  Ular, 

asosan, qora va rangli metallar  guruhiga  bo„linadi. 

Qora  metallar.

  Temir  hamda  karbon  qotishmasidan  hosil  bo„lgan 

mahsulotga  qora  metall  deyiladi.  Qotishmalar  tarkibidagi  karbonning  miqdoriga 

qarab  po„lat  (C  2%  gacha)  va  cho„yan  (C  2,0-6,67%)  turlariga  bo„linadi. 

Cho„yan  domna  pechlarida  temir  rudasidagi  temir  clementini  tiklash  yo„li  bilan 

olinadi.  Tiklagich  vazifasini  koks  yonishida  hosil  bo„ladigan  karbon  bajaradi. 

Reaksiya quyidagicha  o„tadi: 

FeO

7

Fe

2

O•SiO

2

•Al

2

O

3

(magnetit)+CaCO

3

(ohak)+3C(koks)(1600°C  haroratda)

→ 

Fe

3

C(oq cho„yan) +CaO•SiO

2

•Al

2

O

3

 (shlak)+3CO

2

. 

Ohak  rudaga  aralashib  qolgan  keraksiz  jinslarni  ajratish  uchun  xizmat 

qiladi.  Olingan  cho„yanning  sinig„idagi  rangi  oqish  bo„lganligi  sababli  oq 

cho„yan  deyiladi.  Bu  cho„yanning  tarkibida  sementga  o„xshash  qattiq  sementit 

(temir  karbidi)  ko„p  bo„lganligidan  juda  tno„rt  bo„ladi  va  shu  sababli  u  qayta 

ishlanib  kulrang  yoki  bolg„alanadigan  cho„yanga  aylantiriladi.  Oq  cho„yan 

eritilib,  sekin  sovitilsa,  undagi  sementit  parchalanib,  temir  va  yassi  shakldagi 

karbonga  aylanadi.  Bunday  cho„yanning  mo„rtligi  ancha  past  bo„lib,  siniq  joyi 

kulrang  bo„ladi.  Undan  qozon,  pechka,  isitish  radiatorlari  va  dazmolning  tag 

qismi  ishlab  chiqariladi.  Oq  cho„yan  1200°C  gacha  qizdirilib,  sekin  sovitilsa, 

sementit  temir  va  pag„asimon  shakldagi  karbonga  aylanadi.  Bunday  cho„yan 

bolg„alanishda  sinmaydi.  Bunday  cho„yandan  eshik  va  deraza  asboblari,  gayka 

kalitlari  hamda turli  mashina  qismlari  tayorlanadi. 

Po„lat  marten  yoki  elektr  pechlarda  oq  cho„yan  tarkibidagi  karbonni 

qisman  kuydirish  yo„li  bilan  olinadi.  Po„lat  to„g„ridan-to„g„ri  lemir  rudasidan 

ham  olinishi  mumkin.  Tarkibidagi  karbon  miqdoriga  qarab  konstruksion  (C 

0,6%  gacha)  va  instrumental  (C  0,6-2,0%)  turlarga  bo„linadi.  Karbon  elementi 

ko„p  po„latlar  qattiqligi  uchun  hunarmandchilik  asboblari  (gayka  kalitidan 

---

246 

 

bo„lak),  xo„jalik  pichoqlari  va  ustaralar  ishlab  chiqarishda  ishlatiladi.  Qolgan 

tovarlar  konstruksion  po„latdan  tayyorlanadi. Po„latga ba‟zi maxsus xususiyatlar 

berish  maqsadida  tarkibiga  turli  qo„shimchalar  qo„shiladi  (legirlanadi).  Bunday 

po„latlarni  yetti  guruhga  bo„lish mumkin: 

1.Zanglamaydigan  po„lat.  Tarkibida  13  yoki  18%  xrom  bor.  Sirtida  hosil 

bo„lgan  oksid  (FeCr)

2

О

3

  qatlami  zanglashdan  saqlaydi.  Qatlam  qirilsa,  buyum 

zanglaydi. 

2. Issiqlikdan  kengayish  koeffitsiyenti  past  bo„lgan  po„lat.  Tarkibida 36% 

invar  (lot.  o„zgarmas)  yoki  42%  nikel  (platinit)  bor.  Invar  bimetall  taxtachasi  va 

platinit  elektr  lampalarning  shisha tutqichi  ichidagi  elektrod uchun ishlatiladi. 

3. Yuqori  qarshilikka  ega  po„lat.  Tarkibida  13%  xrom  va  4%  alumin 

bo„lgan elektr  plitalar  isitkichi  uchun ishlatiladigan  fexral  kiradi. 

4.

 

 Doimiy  elastiklik  koeffitsiyentiga  ega  po„lat.  Tarkibida  42%  xrom, 

8%  marganes,  2%  titan  va  1%  alumin  bor  elinvar  (lot.  o„zga

rmas  elastikli) 

kirib,  soatning qilsimon  prujinasi,  kamerton, silfonlar  uchun ishlatiladi. 

5.

 

Yumshoq  magnitli  po„lat.  Tarkibiga  2  yoki  4%  kremniy  qo„shilgan 

transformator  po„lati

 

bo„lib,  undan  transformator  va  dvigatellar  o„zagi 

yasaladi. 

6.

 

 Magnitoelastik  po„lat.  Bular  magnitofon  lentasiga  sepiladigan, 

tarkibida  12%  kobalt  va  17%  molibden,  tarkibida  10%  alumin,  19%  nikel, 

18% kobalt bor alniko deb yuritiladi. 

7.

 

Tezkesar  po„lat.  Tarkibiga  1%  gacha  xrom,  vanadiy  yoki  kremniy 

qo„shilib, hunarmandchilik  asboblari tayyorlanadi.