O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

The Physiology of Industry 
(New York: Kelley and Millman, 1956), 
p. vi.
 

---

267 
 
omillar  o‗sishiga  izn  berishga  to‗lov,  3)  yaxshilash  va  tuzatish  uchun 
to‗lov.  Hobson  ularni  ―foydasiz  narsa‖  deb  atagan.  Zamonaviy  sanoat 
iqtisodiyoti  ishlab  chiqarish  hajmini  namoyon  qiladi.  Turli  omillarni 
tuzatish  uchun  to‗lovlar  yetarliligiga  qaraganda  u  ko‗proq  bozor 
baholash  omillarining  kelishuv  jarayoni,  u  qaysi  omillar  foydasiz 
narsalarni  qabul  qilishini  aniqlaydi.  Hobson  yer  samarasiz  narsalarni 
qabul  qilishini  tasdiqladi,  bunga  uning  tabiiy  tanqisligi  sabab  bo‗ladi. 
Chunki  uning  bosh  kelishuv  imkoniyati  va  sun‘iy  tanqisligini  monopol 
kuchlar  keltirib  chiqargan.  Daromadning  tengroq  bo‗lishi,  ishchilar 
uchun  yagona  balandroq  maoshlar berish,  faqatgina  maoshnigina  emas, 
balki  ishchilar  ish  unumdorligini  ham  oshirish  kerak.  Shuningdek, 
yaxshiroq  tenglik  iste‘molni  o‗stirib,  tejamkorlikni  kamaytiradi.  Bu 
orqali iqtisodiyot tushkunlikning oldini oladi. 
 
Hobson  bu  fikrida  ortodoksal  nazariyaga  qarshi  holatiga  asoslanib, 
mamnun  bo‗lmadi.  U  qiymat  tizimining  ortodoksal  nazariyadagi 
ma‘nosiga  asosiy  va  keskin  qarshi  fikr  bildirishni  davom  ettirdi. 
Hobsonning  fikriga  ko‗ra  ortodoksal  nazariya  noto‗g‗ri  yondashuvga 
ega. 
 
Hobson biz qiymatlarda ifodalangan narxlardan farq qiluvchi inson 
qiymatlarini  va  bozor  narxlari  kabi  bir  xil  bo‗lmagan  inson  foydasini 
ham  hisoblashimiz  kerak,  deb  ta‘kidlaydi.  Bu  tahlilarda  Hobson 
zamonaviy  ijtimoiy  yordam  nazariyasini  iqtisodiyotni  bilmagandek 
qabul  qiladi,  ta‘minlash-qiymat  tomoniga  ham,  talab-foyda  tomoniga 
ham  murojaat qilingan.  Uning  talab qismi  tahlillari  Veblenning  asarlari 
ta‘sirida bo‗lgan; u ko‗zga ko‗ringan iste‘mollar va sotuvchilik san‘atini 
zamonaviy  iqtisodiyotda  sinab  ko‗rish  orqali  behuda  sarflash  paydo 
bo‗lishini ko‗rsatib bergan. Hobsonning yechimi hukumat aralashmaslik 
soyosati  yondashuvini  yo‗q  qilgan  va  foyda  zamonaviy  iqtisodiyot 
tabiatining  mo‗ljali  bo‗ldi.  ―Sanoatimiz  me‘yoriy  jarayonlarida  to‗g‗ri 
yo‗nalgan  ijtimoiy  nazoratni  shaxsiy  foyda  qidirish  omili  o‗rniga 
ishlatish  ijtimoiy  qayta qurishning har  qanday  sog‗lom  tizimida  muhim 
hisoblanadi‖
69
. 
 
Hobsonning  bu  qisqacha  fikri  uning  ortodoksal  nazariyaga  qarshi 
bildirgan kuchli fikridan biroz ko‗proq edi. U Sayning qonunini rad etdi. 
Bo‗linishning  ortodoksal  nazariyasiga  e‘tiroz  bildirdi,  ijtimoiy 
                                                             
69
 
John A. Hobson, 
Work and Wealth 
(New York: Maxmillan, 1914), p. 293. 
  

---

268 
 
yordamning  talabga  javob  bermaydigan  me‘yori  uchun  qiymat  tizimini 
tashkil etdi, ortodoksal nazariyaning me‘yoriy-pozitiv bo‗lishini ham rad 
etdi, axloqiy muhokama qilishni iqtisodiy tahlil qilishga qo‗shishni taklif 
qildi.  Jamiyatda  foyda  omili  salbiy  natijalarga  egaligini  ko‗rsatib  berdi 
va  yuqoridagilarning  hammasini  aralashmaslik  siyosati  yakuni  sifatida 
ko‗rsatdi.  U  ko‗plab  asosiy  noortodoksal  mutafakkirlarning  qismatini 
boshidan  o‗tkazdi:  u  ortdoksallar  tomonidan nazorat  qilingan akademik 
jamiyatda  qo‗lga  kiritgan  xizmatlariga  befarq  emasdi.  Uning  g‗oyalari 
yaxshilab ko‗rib chiqilmasdan rad etildi.  
 
Keyinchalik  Keyns  Sey  qonunini  rad  etganidan  so‗ng  u  ortodoksal 
pozitsiadan  ketdi,  uning  rivojlanishiga  muvofiq  ravishda  Hobson  ham 
o‗zgardi.  1936-yilda  u  Hobsonning  Sanoat  psixologiyasi  asarini 
maqtadi.  Bu  kitob  yaqin  ellik  yillar  ichidagi  birinchi  va  ko‗p  jildli 
kitoblarning  eng  ahamiyatlisi  edi.  U  ortodoksal  guruh  a‘zolariga  qarshi 
g‗ayrat  va  dadillik  bilan  kurashishga  harakat  qildi.  Mister  Hobson 
harakatdan charchamadi, lekin bu baribir foydasiz bo‗ldi. U mukammal 
bo‗lishiga  qaramay  bugun  unutilgan,  mohiyatan  bu  kitobni  nashr  qilish 
iqtisodiy  fikrlardagi  bir  davrdir
70
.  Keyns  e‘tiroz  bildirishni  davom 
ettirdi,  u  Hobsonni  talabga  javob  bermaydigan  iste‘mol  nazariya-
chilarining noortodoksal iqtisodchilarining muhim guruhiga tegishli deb 
ta‘kidladi. 
 
Ko‗plab  noortodoksal  yozuvchilar  qatori  Hobsonning  ichki 
mohiyatni  tushunishi  uni  barqaror  boshqarmadi.  Shunday  qilib  hozirgi 
ortodoksal  nazariyada  Hobsonga  tegishli  ko‗zga  tashlanadigan  muhim 
jihat  yo‗q.  U  ortodoksal  iqtisodchilar  gilam  ostini  supurishni 
rejalashtirgani  kabi  muammolarni  namoyish  qildi.  Va  nihoyat,  bu 
muammolar  aytilganda  Hobson  fikrlari  e‘tiborga  olinmay,  iqtisodchilar 
tomonidan  boshqa  yechim  taklif  etildi.  Shunga  qaramay  Hobson 
Britaniya  iqtisodiy  siyosatiga  muhim  ta‘sir  ko‗rsatdi,  uning  g‗oyalari 
Mehnat  partiyasiga  ruhiy  ta‘sir  ko‗rsatishda  ustunlik  qila  boshladi. 
Sanoatni ijtimoiy nazorat qilishi va barcha xizmat dasturlari bilan birga 
II jahon urushi davrida Britaniya Mehnat partiyasining dasturiga Jon A. 
Hobsonning iqtisodiyot fani manba sifatida olindi
71
. 
 
 
                                                             
70
 
J. M. Keynes, 
The General Theory of Employment, Interest, and Money 
(London: Maxmillan, 1936), 
pp. 364-365.
 
71
 ―History of Economic Thought‖