O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Jon A. Hobson 
 
Angliya  tartibga  solinmagan  bozorlar  jamiyat  farovonligini  eng 
yuqori  darajada  ta‘minlaydi,  degan  asosiy  ta‘limoti  bilan  ortodoksal 
nazariya  qo‗rg‗oni  bo‗lib  kelgan  bo‗lsada,  lekin  bu  yerda  unga  qarshi 
chiquvchilar ham bor  edi. Bu  ta‘limotga  eng katta ta‘sir  ko‗rsatgan  Jon 
A.  Hobson  (1858-1940)  ning  noortodoksal  fikrlari  hozirgi  farovon 
Angliyaga  ma‘naviy  turtki  bo‗ldi.  Hobsonning  akademik  faoliyati 
birinchi kitobini nashrdan chiqarganidan so‗ng tez orada yakuniga yetdi. 
Bunga uning kitobidagi ―kitobimni o‗qigan iqtisodiyot professori uni yer 
qattiqligini  o‗lchash  uchun  sinab  ko‗radi‖
67
 degan  fikrlari  sabab  bo‗ldi. 
Mustaqil  faoliyat  uni  ortodoksal  nazariyaga  yana  va  yana  qarshilik 
qilishga  undadi,  u  qirqqa  yaqin  kitoblar  va  katta  maqolalar  nashr  qildi. 
Keyns  Umumiy  nazariyada  Hobsonni  maqtaguniga  qadar  uning  ishlari 
akademik doirada yaxshi kutib olinmasdi. Shunday qilib sof nazariyada 
Hobsonning  ta‘siri  sezilarsiz  bo‗ldi,  u  ingliz  iqtisodiy  siyosatini 
shakllantirishda  muhim  ta‘sir  ko‗rsatdi.  Hobson  ham  boshqa  ko‗plab 
noortodoksal  iqtisodchilar  kabi  ortodoksal  nazariyaning  kamchiliklarini 
ko‗ra  olar  va  ularni  ta‘riflardi,  lekin  amaldagi  ta‘limotni  ag‗darishga 
yetadigan yangi ta‘limot yaratishga qodir emas edi.  
 
Provard  natijada  Hobsonning  noortodoksal  nazariyasi  amaldagi 
aralashmaslik  siyosatini  ma‘qullashga  qarshi  chiqdi,  chunki  bozorlar 
ijtimoiy farovonlikni ta‘minlash uchun yetarli edi.  
 
Hobson  o‗sha  davr  ingliz  iqtisodinng  amal  qilinayotgan  uchta 
xatosini  topdi.  Birinchisi,  doimiy  haddan  ortiq  zaxiralash  yoki  iste‘mol 
tufayli  to‗liq  ish  bilan  ta‘minlanmaganlik.  Ikkinchisi,  foydaning  yuqori 
                                                             
67
 
John A. Hobson, 
Confessions of an Economic Heretic 
(New York: Maxmillan, 1938), p. 30.
 

---

266 
 
daromadli  oilalar  o‗rtasida  ularning  yuqori  savdo  kuchlari  sababidan 
nohaq 
taqsimlash. 
Uchinchisi, 
moliyaviy 
foydaga 
yo‗nalgan 
boshlang‗ich  qiymat  tizimlari  uchun  bozorlar  ijtimoiy  narx  va  ijtimoiy 
foydani  yaxshi  belgilay  olmasligidadir.  Shunga  qaramasdan  ortodoksal 
fikrlovchilar  iqtisodiyotda  muvozanatni  topishdi  va  bu  muvozanatni 
ko‗rsatib  beruvchi  ta‘limotlarni  yaratishdi.  Hobson  aralashmaslik 
iqtisodiyotining  salbiy  ta‘sirlarini  taxmin  qildi  va  mavjud  sanoat 
jamiyatining  xatolarini  tuzatuvchi  nazariy  tuzilma  yaratishga  harakat 
qildi.  Hobson  agarda  jamiyatning  maqsadi  aniq  qilinganda  iqtisodiy 
nazariya jamiyatni ―yaxshi hayot‖ga erishishga ishontirishi mumkin, deb 
hisoblaydi.  
 
U  Jon  Nevill  Keynsning  biz  farqlashimiz  mumkin  bo‗lgan  nima 
mavjud  va  u  nima  bo‗lishi  mumkin,  degan  nuqtayi  nazariga  va 
ortodoksal  nazariyaning  nima  mavudligini  tahlil  qilishdagi  cheklangan 
harakatlariga e‘tibor qaratdi. Hobson uchun iqtisodiy nazariya jamiyatga 
―majburiyatlarini‖  ko‗rsatib  bera  olganligidan  rostdan  ham  foydali  edi. 
Ortodoksal  nazariya  tomonidan  amalga  oshirilgan  normativ-ijobiy 
bo‗linish  ilojsiz  edi,  chunki  undagi  dalillar  etikal  va  iqtisodiy  edi. 
Hobsonnnig 
ortodoksal 
nazariyaga 
bo‗lgan 
qarshiligi 
uning 
hammualliflikda yaratgan kitobida boshlangan edi.  
 
Biz  Adam  Smit  davridan  buyon  butun  iqtisodiyot  o‗qitish  asosida 
turgan  xulosaga  keldik,  chunonchi  yillik  ishlab  chiqarish  miqdorini 
Tabiiy  vakillar,  Kapital  va  Mehnat  agregatlari  yordamida  aniqlash 
mumkinligi  yolg‗on,  aksincha,  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  agregatlar 
tomonidan qabul qilingan limitlardan ancha past. Bu mahsuotni haddan 
ortiq  to‗plash  va  haddan  ortiq  ko‗p  yetkazib  berish  natijasida  ortga 
suriladi
68
.  
 
Bahs-munozaraga  sabab  bo‗lgan  yana  bir  narsa  Hobson  va  uning 
hamkasbi  A.F.Mameri  ortodoksal  nazariyani  to‗plash  oxir-oqibatda 
xuddi  investitsiya  kabi  foydaga  olib  keladi,  degan  fikrlarga 
qo‗shilishlaridir.  
 
Hobson  daromadning  taqsimlanishi  haqida  ko‗p  yozgan.  Marjinal 
unumdorlik nazariyasini rad etdi. Marjinal mahsulotlarni alohida omillar 
uchun  hisoblashning  imkoni  yo‗q  edi.  Ishlab  chiqarishning  turli  xil 
omillariga  to‗lovlar  amaliy  jihatdan  uch  qismga  bo‗linadi:  1)  omilning 
o‗zini moddiy qo‗llash imkoni uchun to‗lov, 2) miqdor va unumdorlikda 
                                                             
68
 
A. F. Mummery and J. A. Hobson,