|
D.MakKlellandning
orttirilgan
ehtiyojlar
nazariyasida
insonni
qiziqtiradigan uch ehtiyoj ko‗rib chiqiladi:
-
yutuqqa
erishish
ehtiyoji, bu ehtiyoj insonning o‗z oldiga qo‗ygan
maqsadlarga avvalgisidan ko‗ra samaraliroq erishishga intilishida namoyon
bo‗ladi;
-
odamshavandalik
ehtiyoji, bu ehtiyoj atrofdagilar bilan do‗stona
munosabat o‗rnatishga, ularning qo‗llab-quvvatlashiga munosib bo‗lishga
intilishda namoyon bo‗ladi. Bunga erishish uchun xodim hamma bilan
xushmuomala bo‗lishi, hamma narsadan xabardor va hushyor bo‗lishi kerak;
-
hokimiyatga
ehtiyoj (lavozim, obro‗-e‘tibor, iste‘dod va h.k.), bu ehtiyoj
odamlarning xatti-harakatlarini, resurslarning ishlatilishini nazorat qilishga,
odamlarning xulq-atvoriga ta‘sir o‗tkazishga, ularning ishlari uchun mas‘uliyatni
zimmasiga olishga intilishda namoyon bo‗ladi.
Bu nazariyada yutuqqa, odamshavandalikka va hokimiyatga erishish
ehtiyojlari biri ikkinchisini inkor qilmaydi va Maslou nazariyasidagi kabi
pog‗onalarga bo‗linmaydi. Bugina emas, mazkur ehtiyojlar inson fe‘l-atvoriga
ta‘siri namoyon bo‗lishi ularning o‗zaro ta‘siriga juda bog‗liq bo‗ladi.
96
Hukmronlik qilishdek yuksak motivatsiyali kishilar bir-birini mutlaqo inkor
qiladigan ikki guruhga bo‗linadi. Birinchi guruh hukmronlik qilish uchun
hokimiyatga intiluvchi bo‗lsa, guruh vazifalari hal etilishiga intilishni ko‗zlab
hokimlikni qo‗lga kiritishga intiluvchi shaxslar ikkinchi guruhga kiradilar.
D.MakKlellandning fikricha, o‗z nazariyasida ko‗rib chiqilgan uch
ehtiyojdan ikkinchi toifaga mansub hukmronlik ehtiyoji menejer uchun eng katta
ahamiyat ega bo‗ladi.
Alderferning nazariyasiga
binoan inson ehtiyojlarini uch guruhga
birlashtirsa bo‗ladi:
- o‗sish ehtiyojlari;
- aloqa ehtiyojlari;
- yashash ehtiyojlari.
Yashash ehtiyojlari Maslou piramidasidagi dastlabki ehtiyojlarning ikki
guruhini o‗z ichiga oladi deyish mumkin. Aloqa ehtiyojlarini mansublik va
daxldorlik ehtiyojlariga qo‗shsa bo‗ladi. Bu ehtiyojlar insonning ijtimoiy tabiatini,
uning oila a‘zosi bo‗lish, hamkasblar, do‗stlar orttirish, boshliqlar va qo‗l
ostidagilar bilan birga bo‗lish niyatini aks ettiradi. SHu sababli mazkur guruhga
Maslou piramidasidan e‘tirof etilish va o‗zini qaror toptirish ehtiyojlarining bir
qismini kiritish mumkin. O‗sish ehtiyojlari Maslou piramidasidagi o‗zini namoyon
etish ehtiyojlariga o‗xshaydi hamda o‗zini qaror toptirish va e‘tirof etilish guruhlari
ehtiyojlarini ham o‗z ichiga oladi, shuningdek, o‗zini kamol toptirishga intilish
bilan bog‗liqdir.
Ehtiyojlarning ana shu uchchala guruhi pog‗ona tarzida joylashgan. Ammo,
A.Masloudan farqli ravishda K.Alderfer harakat ikki tomonlama boradi, deb
hisoblaydi. Agar quyi pog‗ona ehtiyoji qondirilsa, harakat yuqoriga qarab boradi.
Bunda ehtiyojlarning ko‗tarilishi aniqlikdan biroz mavhumlikka qarab siljiydi.
Agar yuqoriroq pog‗ona ehtiyoji qondirilmasa, harakat pastga qarab boradi. Bunda
pastroq, ammo aniqroq pog‗ona ehtiyojlarining harakat darajasi kuchayadi.
97
Ehtiyojlar darajalari bo‗ylab yuqorilash harakati jarayonini Alderfer
ehtiyojlarning qondirilish jarayoni deb atadi, pastlash harakati jarayonini esa
frustratsiya, ya‘ni ehtiyojni qondirish yo‗lidagi mag‗lubiyat, deb atadi.
Bu esa, agar yuqoriroq pog‗onadagi ehtiyojlarni qondirish imkoniyati
bo‗lmasa, ehtiyojlarning quyiroq pog‗onasiga mos keladigan motivlashning
samarali shakllarini izlashda menejerlarga qo‗shimcha imkoniyatlar ochib beradi.
Masalan, agar tashkilotda insonning o‗sishga bo‗lgan ehtiyojlarini qondirish uchun
imkoniyat bo‗lmasa, u aloqa ehtiyojidan foydalanishi, tashkilot esa unga mana
shunday imkoniyatni yaratib berishi mumkin.
Frederik Gersbergning ikki omil nazariyasida
aytilishicha, qanoatlanish va
qanoatlanmaslik (
ehtiyojlarning qondirilishi yoki
qondirilmasligi
)ni keltirib
chiqaruvchi omillar nuqtai nazaridan olganda, mazkur jarayonlar ikkita turli
jarayondan iborat, ya‘ni qanoatlanmaslik oshib borishini keltirib chiqargan omillar
bartaraf etilgan taqdirda, qanoatlanish albatta oshib boravermaydi.
―Qanoatlanish - qanoatlanmaslik‖ jarayoni asosan ishning mazmuni bilan
bog‗liq bo‗lgan omillar, ya‘ni ichki omillar ta‘sirida yuzaga keladi. Mazkur omillar
insonning fe‘l-atvoriga, odobiga kuchli ta‘sir o‗tkazadi. Ular motivlashtiruvchi
ta‘sirlar deb ataladi va ehtiyojlarning mustaqil guruhi deb qaraladi. Buni
umumlashma tarzda o‗sishdagi ehtiyojlar guruhi deb ta‘riflaydilar. Muvaffaqiyatga
erishish, tan olinish, mas‘uliyat, yuqori ko‗tarilish, ishning o‗zi va o‗sish
imkoniyati shular jumlasiga kiradi.
―Qanoatlanmaslik - qanoatlanish‖ jarayoni asosan ish olib boriladigan muhit
bilan bog‗liq bo‗lgan omillar, ya‘ni tashqi omillar ta‘sirida vujudga keladi. Bunday
omillarning yo‗qligi xodimlarda qanoatlanmaslik tuyg‗usini yuzaga keltiradi. Ayni
vaqtda ularning mavjudligi albatta qanoatlanishni keltirib chiqaravermaydi, ya‘ni
bu omillar motivlovchilik rolini o‗ynamaydi. Ularni ―sog‗liq‖ omillari deb
ataydilar. Ularni insonning qiyinchiliklarni, xohishlar va muammolarni bartaraf
etish ehtiyoji guruhi deb hisoblash mumkin. Ish joyidagi sharoitlar, ish tartibi,
rahbariyatning nazorati, kasbdoshlar va quyi xodimlar bilan munosabat, ish haqi
kabilar ana shu omillar jumlasiga kiradi.
98
Demak, xodimlarning qanoatlanmaslik tuyg‗usini sezgan menejer shu
holatga sabab bo‗lgan omillarga birinchi galda e‘tibor berib, ularga barham berish
uchun hamma choralarni ko‗rishi kerak. So‗ngra menejer motivlovchi omillarni
ishga solib, xodimlarni qanoatlantirishga erishish orqali yuqori natijalarni qo‗lga
kiritishga harakat qilishi kerak.
Bulardan tashqari motivlashning protsessual nazariyalari ham bor. Ularda
motivatsiya jarayoni qanday tuzilishi va odamlarni ko‗ngildagidek natijalarga
erishish uchun qanday qilib motivlash yo‗llari ko‗rsatiladi. Ularda kishi maqsadga
erishish uchun o‗z kuch-g‗ayratini qay tarzda taqsimlashi va bu jarayonda xulqning
qaysi turini tanlab olishi tahlil etiladi. SHu nazariyalarga binoan shaxsning fe‘l-
atvori mazkur vaziyatda o‗zi tanlab olgan odob toifasining ehtimoliy oqibatlari
bilan bog‗liq bo‗lgan idrok va umidlarning funksiyasi hamdir.
Motivatsiyaning
quyidagi asosiy
protsessual nazariyalari
tan olingan:
kutish nazariyasi, tenglik nazariyasi, motivlash modeli (muallifi Porter-Louler) va
Do'stlaringiz bilan baham: |
