O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent moliya instituti sanjar Sobirjonov

6
-§.
Menejerning hokimiyati va ta‟siri 

---

153 
 
Mehnat  jamoasini  boshqaruvchi  rahbar  unga  ta‘sir  o‗tkazadi,  natijada 
xodimlarning  fe‘l-atvori,  ular  o‗rtasidagi  munosabatlar  o‗zgaradi.  Bir  kishining 
boshqalarga  ta‘sir  qilishi  vositalari  shivirlab  aytadigan  iltimosdan  tortib,  ishdan 
bo‗shatishga  do‗q  urishgacha  bo‗lishi  mumkin.  Ana  shu  ta‘sir  aniq  maqsadni 
ko‗zlovchi, samarali tus olishi uchun rahbar hokimiyatni ishga solishi lozim. 
Hokimiyat  -  boshqa  kishilarning  fe‘l-atvoriga  ta‘sir  qilish  imkoniyatidir. 
Hokimiyat  shaxsga,  guruhga,  umuman  tashkilotga  tegishli  bo‗lishi  mumkin. 
Tashkiliy jarayon tarzidagi hokimiyatning ta‘rifi quyidagilarni nazarda tutadi: 
-
 
hokimiyat 
undan 
foydalanuvchiga 
imkoniyatdir, 
ya‘ni 
u 
foydalanayotgan paytdagina emas, doimo mavjud bo‗ladi; 
-
 
hokimiyatdan  foydalanuvchi  bilan  u  qo‗llaniladigan  shaxs  o‗rtasida 
o‗zaro qaramlik bo‗ladi; 
-
 
hokimiyat  qo‗llaniladigan  shaxsda  birmunchi  harakat  erkinligi 
mavjud. 
Hozirgi  zamon  tashkilotida  bir  shaxs  boshliq  bo‗lgani  uchungina  hamma 
unga  to‗liq  bo‗ysunavermaydi.  Ayniqsa,  rahbarning  o‗zi  ham  xodimga  qaram 
bo‗lsa.  Bas,  shunday  ekan,  xodim  yoki  jamoaning  maqbul  tarzda  ish  yuritishi 
uchun hokimiyatni lozim tarzda qo‗llash kerak bo‗ladi. 
Rahbar  hokimiyatga  ega  bo‗lishi  uchun  ijrochining  rahbarga  qaramligini 
ta‘minlaydigan  nimanidir  nazorat  ostida  ushlab  turishi  lozim.  Bu  narsa  hayotiy 
yoki  ijtimoiy  ehtiyoj  bo‗lishi,  himoya  ehtiyoji,  hurmatga  yoki  o‗zini  namoyon 
etishga ehtiyoj bo‗lishi mumkin. 
Shu  munosabat  bilan  hokimiyatning  quyidagi  turlarini  alohida  ko‗rsatib 
o‗tish o‗rinlidir: 
1. Majburlashga asoslangan hokimiyat. 
Rahbar  ijrochini  uning  eng  zarur  ehtiyojlarini  qondirolmaydigan  tarzda 
jazolay olishiga ijrochi ishonishi kerak. 
Hokimiyatning  bunday  tizimi  insoniylikka  xilof.  Bundan  tashqari, 
o‗rtamiyona  chiqim  sharoitida  samarali  nazoratni  amalga  oshirib  bo‗lmaydi, 
chunki  odamlarning  tashkilotni  atayin  aldash  ishtiyoqi  kuchayadi.  Tadqiqotlardan 

---

154 
 
namoyon  bo‗lishicha,  hokimiyatning  bunday  tizimi  sharoitida  tashkilotlardagi 
mehnat  unumdorligi  unchalik  yuqori  bo‗lmaydi,  mahsulot  sifati  pasayadi, 
xodimlarning o‗z mehnatidan qanoatlanmasligi kuzatiladi. 
2. Mukofotlashga asoslangan hokimiyat. 
Mukofot  va‘da  qilish  -  odamlarga  ta‘sir  o‗tkazishning  eski  va  samarali 
usullaridan biri. Ijrochi tazyiqqa qarshilik qilmaydi, chunki u rahbarning xohishini 
bajarsa, mukofot olishga va rahbar uning zarur ehtiyojini qondirishi mumkinligiga 
ishonadi. 
Biroq  amalda  rahbar  o‗z  xodimlarini  mukofotlay  olmaydi,  chunki  har  bir 
tashkilotning  imkoniyatlari  cheklangan.  Buning  ustiga  mukofot  deganda  nimani 
tushunishni  bilib  olishning  hamisha  ham  iloji  bo‗lavermaydi.  Pul  yoki  obro‗liroq 
lavozim xodimlarning fe‘l-atvoriga har doim ham ta‘sir qilavermaydi. 
3. Ekspert hokimiyati. 
Rahbar  mazkur  loyihaga  oid  maxsus  ma‘lumotlarni  yoki  muammoni  hal 
etish yo‗llarini bilishiga va o‗z ehtiyojini qondira olishiga ijrochi ishonadi. Bunday 
holatda  unga  ta‘sir  o‗tkazish  oqilona  ish  bo‗ladi,  chunki  ijrochi  rahbarga  ongli 
ravishda itoat qiladi. 
Hokimiyatning bu tizimi juda cheklangan, chunki agar rahbar nohaq bo‗lib 
chiqsa,  ijrochi  uning  maslahatiga  ongli  ravishda  amal  qilmay  qo‗yadi  va  uning 
ta‘siri kamayadi.