Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

Gn cr = yoki ≠ s

Iqtisodiyotning barqaror dinamik muvozanati toʻliq bandlilik sharoitida kafolatlangan va tabiiy oʻsish sur’atlari oʻzaro teng boʻlganda ta’minlanadi. Ammo bunday tenglikka davlatning faol aralashuvi orqaligina erishiladi.

5. R.Solouning neoklassik modeli asoslari

Iqtisodiy oʻsishning dastlabki neoklassik modellari 1950-1960 yillarda, ya’ni dinamik muvozanat muammosiga e’tibor susaygan va birinchi planga nafaqat foydalanilmagan quvvatlar hisobiga, balki shu bilan birga yangi texnikani joriy qilish, unumdorlikni oshirish va ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash hisobiga potensial mumkin boʻlgan oʻsish sur’atlariga erishish muammosi chiqqan davrda paydo boʻldi. Shu sababli iqtisodiy oʻsish muammosining nafaqat nazariy asoslari, balki uni tahlil qilishning uslublari ham oʻzgardi. Bu davrda rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida yirik firmalarning roli keskin oʻsdi. Bu firmalar oʻz investitsiyalarini strategik rejalashtirish uchun, iqtisodiy oʻsishning neokeynscha modellariga tayangan holda, mikrodarajada oʻsishning dinamik modellarini tuza boshlashdi. Yirik firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishga va iqtisodiy oʻsishga erishishga intilishlari neoklassik yoʻnalish vakillarini iqtisodiy oʻsishning neokeynscha modellariga muqobil boʻlgan oʻsish modellarini yaratishga faol kirishishga undadi.

Noklassik maktab nazariyotchilari iqtisodiy oʻsishning neokeynscha nazariyalarini uch jihat boʻyicha tanqid qildilar:

• 
  birinchidan, ular e’tiborni faqat iqtisodiy oʻsishning bir omiliga-kapital jamgʻarishga (investitsiyalarnining qoʻshimcha oʻsishiga) qaratishdi. Boshqa omillar (ayniqsa texnik taraqqiyot bilan bogʻliq boʻlgan holatlar, ya’ni ishchi kuchining ma’lumot darajasi va malakasining oʻsishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi hamda boshqalar) ular e’tiboridan chetda qoldi. Neoklassiklar boʻsh turgan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish uchun yangi ishchi kuchini jalb qilish hisobiga ham ishlab chiqarishning qoʻshimcha oʻsishini ta’minlash mumkin deb hisobladilar;
  
• 
  ikkinchidan, neokeynschilar ishlab chiqarishning kapital talabchanligi koeffitsiyenti-s (s= I / Δ Y )ni oʻzgarmas deb qaradilar.
  

Neoklassik modellar esa ikki ishlab chiqarish omilini (kapital va mehnatni) hisobga olgan holda va ularning oʻzaro bir-birini almashtirishini (substitut ekanligini) koʻzda tutib bu koeffitsiyent oʻzgarishi mumkinligini nazarda tutadilar. Bundan esa, ishlab chiqarishning berilgan texnik qurollanishi darajasida, belgilangan ishlab chiqarish hajmiga resurslarning turli kombinatsiyalarini qoʻllab erishish mumkin degan xulosa chiqadi;

• 
  uchinchidan, neokeynschilar bozor mexanizmining muvozanatni avtomatik tiklash qobiliyatini yetarlicha baholamadilar. Neokeynschilardan farqli ravishda, neoklassiklar faqatgina raqobatga asoslangan bozor tizimigina iqtisodiy oʻsishning balanslashganligini ta’minlashi mumkin deb hisobladilar. Ular iqtisodiy oʻsishning balanslashganligini ta’minlash raqobat mexanizmidan tashqari barqaror pul tizimiga ham bogʻliq, raqobat mexanizmi va barqaror pul tizimi bozor muvozanatini avtomatik tiklaydi deb hisoblashdilar. Shu sababli ular, davlatning iqtisodiyotga aralashuviga barqarorlikni buzuvchi omil sifatida qarab, inflyatsion davlat xarajatlariga qarshi chiqdilar.
  

Iqtisodiy oʻsish modellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli koʻpayishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi.

R. Solou modeli 1956-yilda “Iqtisodiy oʻsish nazariyasiga hissa” asarida tasvirlab berildi va soʻngra 1957-yilda “Texnik taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida rivojlantirildi. R.Solou modeli mutanosib iqtisodiy oʻsishning zarur sharti yalpi talab va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi.

Iqtisodiy oʻsishning Solou modelida kapitalning qanday oʻsishi, ishchi kuchini oʻsishi, texnologiya sohasida iqtisodiyotda bir-biri bilan muloqotga erishish, shuningdek, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning umumiy hajmiga bogʻliq. Bizning birinchi qadamimiz kapitalning

jamgʻarilish koʻrsatkichlarini tovarlar talab va taklifi hajmini aniqlashdan iborat.

Tovarlar talabi va taklifi. Tovarlar uchun talab va taklif iqtisodiyotni yopiq holatga kelib qolishida markaziy rol oʻynaydi. Shu yopiq iqtisodiyot Solou modeli uchun oʻrinlidir. Biz ishlab chiqarish hajmining qanchalik koʻpligini berilgan vaqtda va muqobil foydalanishda koʻrishimiz mumkin.

Tovarlar taklifi va ishlab chiqish funksiyasi. Solou modelidagi tovarlar taklifi kapital zaxirasi va ishchi kuchiga bogʻliq boʻlgan ishlab chiqarish funksiyasiga asoslanadi:

Y =F(K, L).

Iqtisodiy oʻsishning Solou modeli ishlab chiqarish funksiyasini doimiy koʻlamiga qaytishini anglatadi. Bu taxmin koʻpincha hayotiyga yaqin hisoblanadi va yaqin kelajakda bu tahlil soddalashtirishga yordam berishini koʻrsak boʻladi. Ishlab chiqarish funksiyasi agar doimiy boʻlmasa qaytadan koʻrib chiqiladi.

zY =F(zK, zL)

bu yerda – z ning istalgan qiymatida ishlab chiqarish ijobiy holatda. Shu holatda agar mehnat va kapitalning har ikkalasi z tomonidan ishlab chiqarish vaqt oraligʻida koʻpaysa, z ni oʻzi ham koʻpayadi.

Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasining oʻzgarmay qolishi ishchi kuchi miqdorining iqtisodiyotda hamma sifatlarini tahlil qilishga imkon beradi. Buni isbotlash uchunz 1/Lni yuqoridagi tenglamaga joylaymiz.
Y/L =F(K/L, 1).

Bu tenglama bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot Y/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan kapital K/L ni ma’lum vaqt

oraligʻidagi funksiyasidir (1 soni oʻzgarmas va shuning uchun e’tiborzsizdir).

Bu shakl doimiy daromad taxminini nazarda tutib, iqtisodiyot hajmini oʻlchaydi, bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarish va kapitalga ta’sir qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning katta-kichikligidan qatʼiy nazar, bir ishchiga toʻgʻri keladigan barcha miqdorlarni qulay boʻlishini anglatadi. Bir ishchiga toʻgʻri keladigan qiymatni kichik harflar bilan belgilab olib, y=Y/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot va k=K/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan kapitaldir. Ishlab chiqarish funksiyasini quyidagicha yozishimiz mumkin.

y =f (k),

bunda

f(k) = F(k, 1).

28.1-rasmda ushdu ishlab chiqarish funksiyasi koʻrsatilgan.

Ishlab chiqarish funksiyasini qiyaligi kapital birligi qoʻshilganda, bitta ishchi qancha miqdorda qoʻshimcha mahsulot ishlab chiqarishini koʻrsatadi. Bu esa kapital chekli mahsulot miqdorini MPKni koʻrsatadi. Buni matematik quyidagicha yozib olamiz:

MPK =f(k -1) −f (k).

Buni 28.1-rasmda kapitalning miqdori oʻsishi, ishlab chiqarish funksiyasi bir tekisda davom etishi, bu esa chekli mahsulot pasayishini qayd qiladi. k pasayganda ishchi oʻrtacha ishchilar soni bilan ozroq kapital oladi. Shuning uchun kapitalning qoʻshimcha qismi umumiy ishlab chiqarish hajmiga foydalidir. k baland boʻlsa, oʻrtacha ishchilar soni, kapitali koʻp boʻladi. Shuning uchun mahsulot ishlab chiqarish biroz ortadi.

Tovarlarga talab va iste’mol funksiyasi. Solou modelida tovarlarga talab isteʼmol va investitsiyaga asoslangan. Boshqacha aytganda, bir ishchiga toʻgʻri keladigan mahsulot bir ishchiga toʻgʻri keladigan invetitsiya i va isteʼmol c oʻrtasida taqsimlanadi:

y =C +I.

Bu tenglama iqtisodiyot uchun milliy daromadning bir ishchiga toʻgʻri kelishidir. Bu iqtisodiyotda davlat xaridlarini (sotib olishni oʻz ichiga olmaydi) va sof eksportni oʻz ichiga olmaydi (chunki biz yopiq iqtisodiyotni holatini koʻryapmiz).

Solou modeli har yili odamlar oʻz daromadining bir qismini s jamgʻarib boradi va bir qismini c isteʼmol qiladi deb faraz qiladi. Iste’mol funksiyasini biz quyidagicha ifodalaymiz:

C=(1 −s)y,

bunda s jamgʻarish darajasi boʻlib, 0 dan 1gacha boʻladi. Shuni yodda tutish kerakki, davlat siyosati darajasida aholining tejash tezligi salohiyatga ega, shuning uchun maqsadlarimizdan biri uni tezligini saqlab qolishdir. Biroq endi biz shunchaki koʻrsatilgan s jamgʻarma darajasida olishdir.

Isteʼmol funksiyasini sarmoyaviyligini koʻrish milliy daromadni hisobga olish c uchun (1-s)y degan maʼnoni anglatadi.

Y = (1 − s)y + i.

Qayta tartibga solish shart-sharoitini inobatga olsak:

I = sy.

Bu tenglama uchinchi bobda koʻrganimizdek investitsiyani tejash tenglamasini koʻrsatadi. Shunday qilib jamgʻarma darajasi s ishlab chiqarish qismi hamda investitsiya ulushiga bogʻlangan.

Bugungi kunda Solou modeli har ikki masalani joriy etadi, ishlab chiqarish funksiyasi va iste’mol funksiyasi istalgan vaqtda iqtisodiyotni tasvirlab beradi. Istalgan kapital k uchun y = f(k) koʻrsatkichi qancha miqdorda iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmini va tejash darajasi s koʻrsatkichini jamgʻarma va investitsiya oʻrtasidagi taqsimlashni belgilaydi.

Barqaror holat va kapitalni oʻsishi. Har qanday vaqtda kapital iqtisodiyotning ishlab chiqarishini asosiy omilidir, lekin kapital vaqt davomida oʻzgarishi mumkin va bu sabablar iqtisodiy oʻsishda oʻzgarishlar boʻlishiga olib kelishi mumkin. Xususan kapital ikki ishchi kuchiga taʼsir etadi. Yangi zavod va uskunalar investitsiya hisoblanib kapital hajmini oshishiga sabab boʻladi. Kapitalni ishdan chiqishi kapital hajmini pasayishiga sabab boʻladi. Keling bu kuchlarni muhokama qilaylik.

Koʻrib turganimizdek, bir ishchiga toʻgʻri keladigan investitsiya darajasi i tenglamasi. Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasi uchun oʻrnini bosuvchi bir ishchiga kapitalning funksiyasi sifatida bir ishchiga toʻgʻri keladigan investitsiya bilan ifodalashimiz mumkin.

I =sf(k).

Bu tenglamada yangi kapitalni jamgʻarish kapital hajmi k ga bogʻliq boʻladi. Bu koʻrsatkich ishlab chiqarish funksiyasi f(k) tomonidan ishlab chiqarish miqdorini k ning istalgan qiymatini anglatadi hamda saqlash darajasi s oʻrtasidagi ishlab chiqarish va jamgʻarmani anglatadi.

Model amortizatsiya uchun javobgarlik har bir yil uchun maʼlum bir ulushni tashkil etadi. Bu yerda d yunon harfi delta amortizatsiya nisbati deb ataladi. Misol uchun agar kapital oʻrtacha 25 foizni tashkil etsa, yillar davomida amortizatsiya darajasi yiliga 4 foizni tashkil etadi (d=0.04). Kapitalning miqdori oʻshanda yiliga dk boʻladi. 28.2-rasmda amortizatsiya miqdori qay tarzda kapitalga bogʻliqligini koʻramiz.

Asosiy kapitalga investitsiyalar ta’siri va qadrsizlanganini tenglamasi:

k =i k,

k asosiy kapitalni oʻzgarishi keyingi bir yil va undan keyingi yil oʻrtasidagi farq. Chunki investitsiya i tenglamasi sf(k)ni biz quyidagicha yozishimiz mumkin:

k =sf (k) - k.

28.3-rasmda kapitalning ixtiyoriy darajasi k uchun investitsiya va amortizatsiya shartlari grafigi berilgan. Asosiy kapital turi investitsiya va ishlab chiqarish hajmining summasidir. Biroq yuqori kapital uchun eskirish summasi ham yuqori boʻladi.

28.4-rasmda bitta kapital k*, investitsiya summasining tenglamasi eskirish summasiga teng boʻladi. Agar iqtisodiyotda asosiy kapital darajasi investitsiya va eskirish kuchlarini oʻzgartira olmaysa, balansda qoladi. Bunda k = 0, shuning uchun kapital k va ishlab chiqarish hajmi f(k) barqaror boʻladi (kamayish oʻrniga oʻsadi). Biz shuning uchun k* kapitalning barqaror holati deb ataymiz.

Barqaror holat har ikkala sababda muhim ahamiyatga egadir. Biz faqat bu yerda iqtisodiyotni barqaror holatda qolishini koʻrdik. Bir xil darajada iqtisodiyotda barqaror holat davom etmaydi.

28.4-rasmda k1 ga oʻxshash kapital darajasini barqaror holatiga qaraganda iqtisodiyotni davom etishi kamroq boʻladi deb faraz qilamiz. Bu holda investitsiya darajasining eskirish miqdori ortadi. Vaqt oʻtishi bilan kapital koʻtariladi va kuchayish davom etadi. Barqaror holat k* ishlab chiqarish hajmi f(x)ga yaqinlashadi.

Bundan tashqari kapitalning darajasi barqaror holatga qaraganda iqtisodiyotda koʻproq davom etadi deb faraz qilamiz. Eskirishga qaraganda investitsiya ozroq boʻladi, kapital qayta tiklanishiga qaraganda tezroq almashadi. Asosiy kapitalni tushishi yana barqaror holatga yaqinlashadi. Barqaror asosiy kapitalga erishilganda investitsiya va eskirishga teng. Hech qanday bosim asosiy kapitalni tushurib yoki koʻtara olmaydi.

Shunday qilib, R.Solou modeli iqtisodiy oʻsishning 3 manbai- investitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnik taraqqiyot oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni yoritish imkonini beradi. Davlat iqtisodiy oʻsishga jamgʻarma me’yori va texnik taraqqiyotni jadallashtirish orqali ta’sir koʻrsatishi mumkin.

6.