O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

Innovatsiya faoliyati tadbirkorlik taraqqiyotini yuksaltirish omili.


Jahon sivilizatsiyasi tarixi tasdiqlashicha, iqtisodiyotni rivojlantirishning bosh kuchi bo’lib tadbirkorlik xizmat qiladi. Tadbirkor har qanday imkoniyatni boy bermasdan, o’z manfaatida o’zi uchun iloji boricha maksimal yutuq maqsadida, hech qanday talofatlardan qo’rqmay tashabbusni qo’lga oluvchi, kuchli va harakatchan insondir. A. Smitni ko’zga ko’rinmas qo’l qoidasiga binoan, tadbirkor har qanday imkoniyatni nafaqat o’zi uchun balki jamiyat kelajagi uchun ishlatuvchidir. Tadbirkor bo’lish, demak, yangi ishni amalga oshirish qarorini qabul qilishdir.

Tadbirkorlik, iste’molchilarni turli tovar va xizmatlar bilan ta’minlash yo’li bilan, daromadni oshirishga qaratilgan turli faoliyatdir. Tadbirkorlik faoliyati doimiy ravishda o’z mulkiy mas’ulligidan, o’z qo’rquv va tavakkalligidan kelib chiqib yuritiladigan faoliyat hisoblanadi. Haqiqiy tadbirkor faqat o’z g’oyasiga ega bo’lgan insonlardir, olimlarni fikriga ko’ra, dunyodagi insonlarni faqat 15-20 foizigina tadbirkordek fikr yuritish va harakat qilish qobiliyatiga egadirlar. Amerikaliklar tadbirkorlarning millatini “oltin foyda” deb atashadi. Nobel’ mukofoti laureati, taniqli iqtisodchi Fridrix Fan Xayekni fikricha, tadbirkorlikning mohiyati yangi iqtisodiy imkoniyatlarni izlashdir, uni axtarib topishdadir.

Tadbirkorlik oddiygina faoliyat emas, u yaratuvchanlikka mos va xos faoliyatdir. Tadbirkorlikni yuritish va yuksaltirish uchun tadbirkor ijodiy xislatga ega bo’lishi kerak. Tadbirkor o’z ishini boshlar ekan, uni u aniq bir jarayon sifatida tasavvur qila olishi va bilishi zarur.

Tadbirkorlikka xos bo’lgan xislatlar bular: tashabbuskorlik; yaratuvchanlik; ijodkorlik; yangilikka intiluvchanlik; o’zining g’oyasiga ega bo’lmoqlik; tavakkalchilik va qaltislikni o’z bo’yniga olmoqlik; novatorlik, eskini buzib, ijodiy ravishda yangilikni kiritmoqlik, ya’ni doimiy rivojlanmoqlik; faoliyat oqibatlarini ko’ra bilmoqlik; o’z majburiyatlarini bajarmoqlik; o’z qaroridan qaytmaslik; uddaburonlik va doimiy intiluvchanlik, yaratuvchanlik.

Qayd etilgan xislatlarga ega bo’lganlargina tadbirkorlikni aniq jarayon sifatida tasavvur qila oladilar, buzish qobiliyatiga ega bo’la oladilar, yangilikni yaratish imkoniyatiga ega bo’ladilar.

Tadbirkorlik taraqqiyoti novatorlikdadir, ya’ni eskini ijodiy yondashuv asosida buzib, yangisini ijod etishdadir. Taniqli nemis iqtisodchisi D. A. Shumpeterni fikriga ko’ra, texnologiya taraqqiyoti iqtisodiy yuksalishni boshqaradi, novatorlik ya’ni doimiy ijodiy yondashuv va yaratuvchanlik rivojlanishni ta’minlaydi. D. A. Shumpeterni fikriga ko’ra, inovatorlikni amalga oshiruvchisi bo’lib tadbirkor xizmat qiladi, moliyaviy mablag’lar esa uni ta’minotini tashkil etadi. Demak, tadbirkorlik o’z mazmun-mohiyatiga ko’ra ijodkorlik, yaratuvchanlik, yangilikni tadbiq etmoqlik, tashabbuskorlik negizida tadbirkorlik, uddaburonlik, intiluvchanlik va doimiy rivojlanmoqlikni anglatadi. Ushbu jihatdan tadbirkorlik faoliyati innovatsiya faoliyatidan boshqa narsa emasdir. Haqiqiy tadbirkorlik negizida novatorlik, yangilikni kiritish, hayotga tadbiq etish yo’li bilan rivojlanishni ta’minlash yotadi. Tadbirkorlik taraqqiyoti intiluvchanlikda, novatorlikda, yangiliklarni tadbiq etmoqlikda, tavakkal qilmoqlikda, qaltislika qo’l urmoqlikda va o’z qarorlaridan qaytmaslikda hamda ma’suliyatni seza bilmoqlikdadir. Bularni jami innovatsiya faoliyatiga ham xos bo’lgan belgilar bo’lib, tadbirkorlik taraqqiyotini yuksaltirish omili sifatida xizmat qiladi.

Tadbirkorlikni innovatsion faoliyatsiz his qilib bo’lmaydi, ushbu jihatdan tadbirkorlik faoliyati oddiy biznesdan farq qiladi. Tadbirkorlik taraqqiyoti novatorlikdan, erkin bozor talablarini bilmoqlikda, ularni istiqbolini his etmoqlikda, ularga mos tovar va xizmatlarni etkazmoqlikda va shu yo’l bilan o’z maqsadlariga erishmoqlikdadir. Faqat innovatsiyalarga tayangan holda tadbirkorlikni yuritish tadbirkorlik faoliyati maqsadiga xos bo’lgan yutuqlarni va yuqori daromadni ta’minlaydi. Bunda tadbirkorlik faoliyati erkin raqobat muhitida sinmaydi, u faol rivojlanadi, taraqqiyotga erishadi, yuksaladi.

Innovatsion tadbirkorlik uch asosiy turga bo’linadi:

• 
  mahsulot innovatsiyasi;
  
• 
  texnologiya (ishlab chiqarish) innovatsiyasi;
  
• 
  ijtimoiy innovatsiya.
  

• 
  Mahsulot innovatsiyasi - korxona mahsulotini sotish darajasi imkoniyatini yangilash jarayonini namoyon etadi.
  

• 
  Texnologiya innovatsiyasi - ishlab chiqarish imkoniyati (potentsial) yangilash jarayonidir.
  
• 
  Ijtimoiy innovatsiyalar korxonaning gumanitar doirasini reja asosida yaxshilash jarayonini namoyon etadi.
  

O’zbekiston iqtisodiyotida faqat innovatsion tadbirkorlik raqobatga bardosh bera oladi, rivojlana oladi, taraqqiyotga erisha oladi, chunki uni innovatsiyalar yuksaltira oladi. Novatorlik asosida innovatsiya faoliyatiga tayanib tadbirkorlikni tashkil etish, oddiy biznesni yuritishdan farqli ravishda rivojlanishni ta’minlaydi. Doimiy izlanishga, yangilikni kiritishga, raqobatbardoshlikni yo’lga qo’yishga, muntazam modernizatsiyalarni ta’minlashga, fan va texnika yutuqlari natijalarini joriy etib borishga qaratilgan tadbirkorlik albatta o’z taraqqiyotiga erishadi va yuksalib boradi, chunki u bunda bozor talablarini qondira oladi, natijalarga erisha oladi.

Strategik menejment - bu tashkilotning strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirishdagi harakatlar ketma-ketligini belgilovchi jarayon. Har qanday korxona strategiyasining asosiy vazifasi ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatining raqobatdosh ustunliklariga va zarur rentabellikka erishishdir. Ushbu muammoning echimi muayyan bozorda korxonaning mavqeini belgilaydigan shartlarni aniqlashda namoyon bo'ladi.

Bularga quyidagilar kiradi:

• 
  Korxonaning ishlab chiqarish potentsiali - zamonaviy uskunalar, mashina va texnologiyalarning mavjudligi va ulardan oqilona foydalanish;
  
• 
  Korxonaning iqtisodiy salohiyati past ishlab chiqarish xarajatlari va korxonaning moliyaviy barqarorligi;
  
• 
  Korxonaning marketing potentsiali bu samarali marketing xizmati, rivojlangan savdo tarmog'i.
  

Shuningdek, korxonaning innovatsion potentsiali - ilmiy-texnik zaxiraning mavjudligi, malakali ilmiy kadrlarning mavjudligi, innovatsiyalarni ishlab chiqish va o'zlashtirish qobiliyati, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot sohasidagi zamonaviy ma'lumotlarga bepul kirish va boshqalar.

Innovatsion salohiyat bilvosita korxonaning ishlab chiqarish, iqtisodiy va marketing salohiyatini tavsiflaydi.

Shuningdek, bu ularning istiqbolga erishish qobiliyatini tavsiflaydi.

Shuning uchun dastlab har qanday strategik qaror innovatsion xususiyatga ega bo'lib, turli xil muammolarni echishga qaratilgan: ishlab chiqarish, iqtisodiy, marketing va boshqalar. Shuning uchun strategik menejment jarayonida innovatsion menejmentning o'rnini aniqlash kerak.

Strategik menejmentning barcha bosqichlarida eng asosiylaridan biri innovatsion tarkibiy qism hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, hozirgi iqtisodiy rivojlanish darajasidagi innovatsion menejment strategik menejmentning etakchi elementiga aylanmoqda.

Adabiyotda yangilikning mohiyatini aniqlashga bir nechta yondashuvlar mavjud. Ikki nuqtai nazar eng keng tarqalgan: bitta holatda yangilik yangi mahsulot (texnika), texnologiya, usul va boshqalar ko'rinishida ijodiy jarayon natijasida paydo bo'ladi; boshqasida, mavjud mahsulotlar o'rniga yangi mahsulotlar, elementlar, yondashuvlar, printsiplarni joriy etish jarayoni sifatida.

Innovatsiya yangi foydalanilgan qiymatlar ko'rinishidagi ijodiy jarayonning natijasidir, ulardan foydalanish ulardan foydalanadiganlardan yoki tashkilotlardan odatdagi faoliyat va ko'nikmalar stereotiplarini o'zgartirishni talab qiladi.

Korxonaning innovatsion faoliyati - bu yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot yoki xizmatni, individual ehtiyojni va umuman jamiyatning innovatsiyalarga bo'lgan ehtiyojini qondirish uchun ularni ishlab chiqarishning yangi usulini olish uchun ilmiy, ilmiy-texnikaviy va intellektual salohiyatdan foydalanish chora-tadbirlari tizimidir.

Jarayon yondashuvi doirasida innovatsiya deganda yangi iste'mol qiymatlarini ishlab chiqarish, ishlab chiqarishga joriy etish va tijoratlashtirish, tovarlar, uskunalar, texnologiyalar, tashkiliy shakllar va boshqalarni o'z ichiga olgan murakkab jarayon tushuniladi.

"Innovatsiya" atamasini aniqlashga ob'ekt-utilitar yondashuv ikkita asosiy jihat bilan tavsiflanadi.

Birinchidan, innovatsiya deganda ob'yekt tushuniladi - fan va texnika yutuqlariga asoslangan yangi foydalanish qiymati.

Ikkinchidan, innovatsiyalarning utilitar tomoni - ijtimoiy ehtiyojlarni katta foydali samara bilan qondirish qobiliyatiga e'tibor qaratiladi.

Ob'ektiv-utilitar jarayon-utilitar yondoshishdan farqli o'laroq, "innovatsiya" atamasini aniqlashda innovatsiya yangi amaliy vositani yaratish, tarqatish va undan foydalanishning murakkab jarayoni sifatida taqdim etiladi.

Innovatsion jarayon quyidagi xususiyatlarni o'z ichiga oladi.

1) tadqiqot, ilmiy va texnologik, amalda innovatsion, ishlab chiqarish faoliyati va marketingni amalga oshirishni namoyish etadi;

2) uni g'oyaning paydo bo'lishidan boshlab uni rivojlantirish va tarqatishgacha bo'lgan innovatsion hayot tsiklining vaqtinchalik bosqichlari deb tushunish mumkin;

3) moliyaviy nuqtai nazardan, yangi mahsulot yoki xizmat turini rivojlantirish va tarqatish uchun uni moliyalashtirish va investitsiyalash jarayoni sifatida qarash mumkin. Bunday holda, u investitsiya loyihasining alohida holati sifatida ko'rib chiqiladigan innovatsion loyiha sifatida ishlaydi.

Umuman olganda, innovatsion jarayon ixtiro, yangi texnologiyalar, mahsulotlar va xizmatlar turlari, ishlab chiqarish, moliyaviy, ma'muriy yoki boshqa tusdagi qarorlar va intellektual faoliyatning boshqa natijalarini olish va tijoratlashtirishdan iborat. Innovatsiya atamasining paydo bo'lishi hayot talablari bilan belgilanadi.

Bugungi kunda innovatsiyalar korxonalar uchun har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda.

An'anaviy narx raqobatidagi mavqeini saqlab qolish uchun faqat xarajatlarni kamaytirishga e'tibor berishning o'rniga, kompaniyalar o'sish va qo'shilgan qiymat nuqtai nazaridan o'ylab ko'rishlari va bilimlarni innovatsion jarayonlarda qo'llash orqali yaratishlari kerak. Bozorda innovatsion mahsulotlar bilan birinchi bo'lib aylangan kompaniyalar kashshoflardan foydalanadilar va raqobatchilar ularga etib borgunlariga qadar ortgan daromadni yig'adilar.

Innovatsion mahsulot yangi mahsulotlar ham, yangi xizmatlar ham bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, innovatsion jarayon nafaqat yangi ishlab chiqarish texnologiyalari bilan cheklanib qolmaydi, balki tashkiliy tizimlarni ham o'z ichiga oladi.

Korxonaning faoliyati turli xil o'zgarishlarning doimiy oqimi bilan bog'liq. Innovatsiyalarga moslashish, ularni hayotga tatbiq etish turli xil o'zgarishlarni talab qiladi, odatda tashkilot uchun yangi va shuning uchun innovatsion xususiyatga ega. Tanlangan innovatsion strategiyani amalga oshirish kerak. Belgilangan innovatsion maqsadlarga muvaffaqiyatli erishish uchun innovatsion xususiyatdagi o'zgarishlarni boshqarish usuli kerak.

Boshqacha aytganda, korxonaga Pismennaya N.E innovatsion menejment modeli kerak. Yangi mahsulotlarda innovatsion jarayonlarni amalga oshirish iqtisodiy o'sishning asosi hisoblanadi. Ilmiy-texnik taraqqiyot yangi texnologiyalar va ishlab chiqarishlarning paydo bo'lishiga olib keldi va odatdagi iqtisodiy tuzilmani tubdan o'zgartirishga olib keldi.

Texnik va texnologik yangilashning uslubi va variantini tanlashning maqsadga muvofiqligi aniq vaziyatga, innovatsiya xususiyatiga, uning korxonaning profiliga, resursiga va ilmiy-texnik potentsialiga, bozor talablariga, asbob-uskunalar va texnologiyalarning hayotiy tsiklining bosqichlariga va sanoatning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq.

Texnologik yangiliklarning ikki turi mavjud: mahsulot va jarayon. Yangi mahsulotni joriy etish mahsulotning tubdan innovatsiyasi sifatida belgilanadi. Bunday yangiliklar tubdan yangi texnologiyalarga yoki ularni yangi qo'llanishda mavjud texnologiyalar kombinatsiyasiga asoslangan. Mahsulotni takomillashtirish - mahsulotning bosqichma-bosqich yangilanishi - uning sifati yoki tannarxi o'zgarganda mavjud mahsulot bilan bog'liq.

Texnologik yangilik - bu yangi yoki sezilarli darajada takomillashtirilgan ishlab chiqarish usullari va texnologiyalarini ishlab chiqish, asbob-uskunalarni o'zgartirish yoki ishlab chiqarishni tashkil qilish.

Yangilik darajasiga ko'ra, innovatsiyalar tubdan yangilarga, ya'ni. Ilgari ham mahalliy, ham xorijiy amaliyotda o'xshashlik bo'lmagan va nisbiy yangilikning innovatsiyalari. Mahsulotlar, texnologiyalar va xizmatlarning tubdan yangi turlari ustuvor, mutlaq yangilik va o'ziga xos namunalar bo'lib, ularning asosida taqlid yangiliklari, Safronov nusxalari ko'paytirish orqali olinadi. Innovatsion faoliyat - bu mahsulot turlarini kengaytirish va sifatini oshirish, texnologiyalarni takomillashtirish va ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadida innovatsiyalarni izlash va amalga oshirishga qaratilgan faoliyat. Innovatsion faoliyat quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  Korxona muammolarini aniqlash;
  
• 
  Innovatsion jarayonni amalga oshirish;
  
• 
  Innovatsiyalarni tashkil qilish.
  

Korxonaning innovatsion faoliyatining asosiy omili shundaki, mavjud bo'lgan narsalarning hammasi qarishdir. Shu sababli, eskirgan, eskirgan, taraqqiyot yo'lidagi tormozga aylangan har bir narsani tizimli ravishda olib tashlash, shuningdek xatolar, nosozliklar va hisob-kitoblarni hisobga olish kerak. Buning uchun korxonalar vaqti-vaqti bilan mahsulotlar, texnologiyalar va ish joylarini sertifikatlashlari, bozor va tarqatish kanallarini tahlil qilishlari kerak. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, korxonaning barcha sohalarida rentgen tekshiruvi o'tkazilishi kerak. Bu shunchaki korxonaning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati, uning mahsulotlari, bozorlar va boshqalar diagnostikasi emas. Uning asosida menejerlar birinchi navbatda o'z mahsulotlarini (xizmatlarini) ma'naviy eskirgan qilish to'g'risida o'ylashlari kerak, raqobatchilardan buni kutishdan ko'ra. Va bu, o'z navbatida, korxonalarni innovatsiyalarga undaydi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, menejerni ishlab chiqarilayotgan mahsulot yaqin kelajakda eskirishini anglashdan ko'ra innovatsion g'oyaga ko'proq e'tibor qaratishga majbur qilmaydi.

Innovatsion g'oyalar qaerdan keladi? Bunday g'oyalarning ettita manbalari mavjud. Biz ichki manbalarni ro'yxatlaymiz; ular korxona yoki sohada vujudga keladi. Bularga quyidagilar kiradi:

• 
  1. kutilmagan voqea (korxona yoki sanoat uchun) - muvaffaqiyat, muvaffaqiyatsizlik, tashqi voqea;
  
• 
  2. mos kelmaslik - haqiqat (aslida u nima) va u haqidagi fikrlarimiz o'rtasidagi nomuvofiqlik;
  
• 
  3. jarayon ehtiyojlariga asoslangan yangiliklar;
  
• 
  4. sanoat yoki bozor tarkibidagi keskin o'zgarishlar.
  

Quyidagi uchta innovatsion manbalar tashqi hisoblanadi, chunki ularning kelib chiqishi korxona yoki sohadan tashqarida. Bu:

• 
  1. demografik o'zgarishlar;
  
• 
  2. idrok, kayfiyat va qadriyat munosabatlaridagi o'zgarishlar;
  
• 
  3. yangi bilimlar (ham ilmiy, ham ilmiy bo'lmagan).
  

O'zgarishning muayyan turini ko'rib chiqishda ushbu vaziyatlarni tahlil qilish innovatsion echimning mohiyatini aniqlashga imkon beradi. Qanday bo'lmasin, siz har doim quyidagi savollarga javob olishingiz mumkin. Yaratilgan o'zgarishlardan foydalansak nima bo'ladi? Korxona qayerga olib keladi? O'zgarishni rivojlanish manbaiga aylantirish uchun nima qilish kerak?

Biroq, o'zgarishlarning ettita manbalaridan uchinchisi va ettinchisi eng muhimdir, chunki ular eng radikaldir.

Jarayon zarurati tufayli yuzaga kelgan o'zgarish birinchi ikkisiga qaraganda ancha muhimroqdir. Qadimgi maqolda aytilishicha: "zarurat - bu ixtiro onasi". Bunday holda, o'zgarish amaliyot, hayot ehtiyojlariga asoslanadi. (Tipografiyada qo'lda yozishni almashtirish, mahsulotlarning yangiligini saqlash va hk.) Ammo ushbu turdagi o'zgarishlarni amalga oshirish quyidagilarni tushunishni talab qiladi:

• 
  Ehtiyojni his qilishning o'zi etarli emas, uning mohiyatini bilish va tushunish muhim, aks holda uning echimini topishning iloji yo'q;
  
• 
  Ehtiyojni har doim ham qondirish mumkin emas va bu holda uning faqat bir qismini hal qilish qoladi.
  

Qanday bo'lmasin, ushbu turdagi muammoni hal qilishda quyidagi savollarga javob berish kerak. Jarayon nimani va qanday o'zgarishlarni talab qilishini tushunamizmi? Kerakli bilimlar mavjudmi yoki olish kerakmi? Bizning qarorlarimiz potentsial mijozlarning odatlari, urf-odatlari va maqsadli yo'nalishlariga mos keladimi?

Eng muhim o'zgarishlar, ehtimol aytish mumkinki, tub o'zgarishlar "yangi bilimlar" asosida yuz beradi. Yangi bilimlarga (kashfiyotlar) asoslangan innovatsiyalar, odatda, boshqarish qiyin. Bu bir qator holatlarga bog'liq. Birinchidan, odatda yangi bilimlarning paydo bo'lishi va undan texnologik foydalanish o'rtasida katta tafovut mavjud, ikkinchidan, yangi texnologiya yangi mahsulot, jarayon yoki xizmatga aylanishidan oldin ko'p vaqt talab etiladi.

Shu munosabat bilan yangi bilimlarga asoslangan innovatsiyalar quyidagilarni talab qiladi:

• 
  Barcha zarur omillarni batafsil tahlil qilish;
  
• 
  Qo'yilgan maqsad haqida aniq tushuncha, ya'ni. aniq strategik yo'nalish kerak;
  
• 
  Tadbirkorlik menejmentini tashkil etish, chunki u moliyaviy va boshqaruv moslashuvchanligini va bozorga yo'naltirilganligini talab qiladi.
  

Yangi bilimga asoslangan innovatsiya "etuk" bo'lib, jamiyat tomonidan qabul qilinishi kerak. Faqat bu holatda u muvaffaqiyat keltiradi.

Yangi texnologiyalarni joriy etish uchun nima qilinmoqda:

• 
  Maqsadli tizimli innovatsiyalar yuqorida ko'rsatilgan innovatsion manbalarning imkoniyatlarini doimiy ravishda tahlil qilishni talab qiladi.
  
• 
  Innovatsiya uni ishlatadigan odamlarning ehtiyojlari, istaklari va odatlariga mos kelishi kerak. Yangilik sodda va aniq maqsadga ega bo'lishi kerak. Yangilikning eng katta maqtovi: "qara, bu qanchalik sodda! Qanday qilib bundan oldin bu haqda o'ylay olmayman?"
  
• 
  Pul mablag'lari va kam sonli odamlar, cheklangan xavfga ega bo'lgan holda innovatsiyalarni samaraliroq joriy eting. Aks holda, innovatsiyalarni talab qiladigan ko'plab takomillashtirishlarga deyarli har doim etarli vaqt va pul etishmaydi.
  
• 
  Samarali innovatsiyalar cheklangan bozorda o'z o'rnida etakchilik qilishga yo'naltirilishi kerak.
  

Yangilik - bu bilim, zukkolik, iste'dodni talab qiladigan ish. Ta'kidlanishicha, novatorlar asosan faqat bitta sohada ishlaydi.

Va nihoyat, innovatsiya deganda iqtisodiyotda, sanoatda, jamiyatda xaridorlarning, ishlab chiqaruvchilarning, ishchilarning xatti-harakatlaridagi o'zgarishlar tushuniladi. Shuning uchun, u doimo bozorni, uning ehtiyojlarini hisobga olgan holda boshqarilishi kerak.