O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti

 
2.4. Statistik kuzatish turlari 
 
 
Qanday  qilib?  degan  savol  statistik  kuzatish  usullari  va  turlarini    aniq 
belgilashni  talab  qiladi.  Hodisalarni  qayd  qilish  vaqti,  boshlang‘ich  ma’lumotlarni 
olish usuli, kuzatish birliklarini o‘z ichiga qamrab olishi va tashkiliy jihatdan statistik 
kuzatish quyidagi turlarga bo‘linadi (2.5- tarh). 
 
Tashkiliy  va  moliyalashtirish  jihatidan  statistik  kuzatishlarni  to‘rtta  turga 
bo‘lish mumkin: 1) statistik hisobot; 2) maxsus doimiy tekshirishlar; 3) ro‘yxatlar; 4) 
biznes tekshirishlar. Ular keyingi ma’ruzada yoritiladi.  
 
Voqealar sodir bo‘lishini qayd qilish vaqtiga qarab statistik kuzatish uch turga 
ajraladi: 1) uzluksiz (joriy) kuzatish; 2) fursatli kuzatish; 3) bir yo‘la kuzatish. 
 
 
Uzluksiz  kuzatishda  voqea  (hodisa)  sodir 
bo‘lishi  bilanoq,  ya’ni  o‘sha  damning  o‘zida  qayd 
qilinadi. Masalan, tug‘ilish, o‘lish, nikohdan o‘tish va 
ajralishlarni  fuqarolik holatini qayd  qilish  organlarida 
va  qishloq  yig‘inlarida  qayd  qilish,  yaratilgan 
mahsulotlarni  boshlang‘ich  hujjatlarda  hisobga  olish,  ishchi  va  xodimlarning  ishga 
chiqishini tabel hisobida qayd qilish va h.k. 
Uzluksiz 
kuzatish-bu 
voqea  ro‘y  berishi  bilanoq 
uni  qayd  qilish  (hisobga 
olish)dir. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.5-tarh. Statistik kuzatish turlari  
Statistik kuzatish turlari 
Tashkiliy jihatdan 
Hodisani qayd qilish vaqti 
jihatidan
 
Boshlang‘ich ma’lumotlarni 
olish usuli jihatidan
 
Birliklarni qamrab olish 
jihatidan
 
Statistik 
hisobotlar
 
Maxsus 
tekshirishla
r 
Ro‘yxatlar 
Biznes 
tekshirishla
r 
Uzluksiz 
joriy 
kuzatish 
Fursatli 
kuzatish
 
Bir yo‘la 
kuzatish 
Bevosita 
kuzatish 
Hujjatli 
kuzatish 
Savol-
javob yo’li 
bilan 
kuzatish
 
Yoppasig
a 
kuzatish 
Qisman 
kuzatish 
Og‘zaki 
so‘roqlash
 
Telefon 
orqali 
so‘roqlash 
Anketa 
tarqatish 
Og‘zaki 
O‘z-o‘zini 
qayd qilish
 
Korresponde
ntlar orqali
 
Tanlanma 
kuzatish
  
Asosiy 
massivni 
kuzatish 
Anketa 
tarqatish 
Monografik 
tasvirlash
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
 
Fursatli davriy kuzatish deganda voqea sodir 
bo‘lgandan  so‘ng  ma’lum  vaqt  o‘tganda  uni  qayd 
qilish  va  kuzatishlarni  teng  vaqt  oralig‘ida  takrorlab 
turish  tushuniladi.  Masalan,  har  o‘n  yilda  aholi 
ro‘yxatini  o‘tkazish,  talabalar  o‘zlashtirish  darajasini 
har yarim yilda reyting ballari orqali baholash.  
 
 
 
Bir  yo‘la  kuzatish  deganda  qandaydir 
masalani  yechish  zaruriyati tug‘ilganda turli  muddat 
oralig‘ida  qaytarib  turiladigan  kuzatish  nazarda 
tutiladi.  Bunga  misol  qilib  uy-joy  fondi  ro‘yxati, 
ko‘p  yillik  mevali  daraxtlar  ro‘yxati,  tabiiy  ofat 
natijasida ko‘rilgan zararlarni baholash ishlarini ko‘rsatish mumkin. 
O‘rganilayotgan  to‘plam  birliklarini  o‘z  ichiga  qamrab  olishiga  qarab,  statistik 
kuzatish yoppasiga kuzatish va qisman kuzatishga ajraladi.  
 
Yoppasiga  kuzatishda  to‘plam  barcha  birliklari 
haqidagi  zaruriy  ma’lumotlar  to‘planadi.  Statistik 
hisobot  shu  tarzda  tashkil  etiladi.  Uni  barcha  ho‘jalik 
yurituvchi 
subyektlar 
tuzadi 
va 
statistika 
tashkilotlariga  taqdim  etadi.  Aholi  ro‘yxati,  ekin 
maydonlarining  yakuniy  hisobi,  chorva  ro‘yxatlari  ham  yoppasiga  kuzatishga  misol 
bo‘la oladi. 
 
 
Yoppasiga kuzatish, ayniqsa, aholi ro‘yxati va boshqa ro‘yxatlar mamlakatning 
bir  vaqtda  barcha  hududlarida  barcha  qisqa  muddatda  amalga  oshiriladi.  Shuning 
uchun ularning dasturi sodda va ixcham kuch va mablag‘larni talab qiladi.  
 
Qisman  kuzatishda  asosiy  uslubiy  masala 
umumiy to‘plam birliklari ichidan kuzatish uchun bir 
qismini  to‘g‘ri  olishdan  iborat.  Bu  kichik  to‘plam 
shunday  shakllantirilishi  kerakki,  butun  umumiy 
to‘plam  birliklari  orasidagi  o‘zaro  munosabatlar 
yuqori  darajali  aniqlik  bilan  kuzatish  uchun  olingan 
birliklarda  ham  o‘z  ifodasini  topsin.  Shunday  sharoitdagina  qisman  tekshirish 
natijalari  asosida  umumiy  to‘plam  haqida  fikr  yuritish,  xulosa  chiqarish  imkoniyati 
(ehtimoli) tug‘iladi. Statistikada qisman kuzatishning quyidagi turlari mavjud:  
a) anketa (savolnoma) orqali kuzatish; 
b) asosiy massivni kuzatish; 
v) monografik tasvirlash; 
g) tanlama kuzatish. 
Fursatli  davriy  kuzatish 
- 
bu 
voqea 
sodir 
bo‘lgandan  so‘ng  ma’lum 
muddat  o‘tganda  uni  qayd 
qilib  tekshirishlarni  teng 
vaqt  oralig‘ida  takrorlab 
turish 
Bir  yo‘la  kuzatish  -bu 
hodisani 
har 
zamonda, 
ehtiyoj  tug‘ilishiga  qarab 
kuzatish. 
Yoppasiga  kuzatish  - 
bu  to‘plamning  hamma 
birliklari  haqida  ma’lumot 
to‘plash. 
Qisman  kuzatish  -  bu 
mavjud  kata  to‘plamdan 
bir  qism  birliklarni  olib, 
ular  haqida  ma’lumotlar 
to‘plash. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
Anketa 
orqali 
kuzatishning 
mohiyati 
shundaki,  unda  tegishli  savollar  yozilgan  varaqalar 
javob  yozib  yuborishni  iltimos  qilib  respodentlar 
orasida  tarqatiladi.  Ammo  varaqlarni  to‘ldirish 
ixtiyoriy 
bo‘lgani 
uchun 
odatda 
tarqatilgan 
anketalarni faqat bir qismi javobi bilan qayta olinadi. 
Natijada qisman kuzatishga ega bo‘lamiz. 
Qisman  kuzatish  turlaridan  yana  biri  asosiy 
massivni  tekshirish  deb  ataladi.  Uning  xususiyati 
shundaki,  kuzatish  uchun  o‘rganilayotgan  belgining 
umumiy 
hajmida 
eng 
salmoqli 
o‘rin 
tutgan 
to‘plamning  asosiy  qismi  ajratib  olinadi,  boshqalari 
esa  kam  salmoqqa  ega  bo‘lganligi  sababli  tashlab 
yuboriladi,  chunki,  ular  tekshirish  natijasiga  sezilarli 
ta’sir etmaydi.. 
Monografik 
tasvirlash 
deganda 
tipik 
hodisalarni  har  taraflama  chuqur  va  sinchiklab 
o‘rganish 
tushuniladi. 
U 
yoppasiga 
kuzatish 
natijalarini 
boyitish 
maqsadida 
o‘tkaziladi. 
Monografik  tasvirlash  barcha  to‘plam  haqida  fikr 
yuritish  uchun  ma’lumot  to‘plashni  ko‘zlamaydi  va  shu  bilan  qisman  kuzatishning 
boshqa turlaridan farq qiladi. 
 
Tanlama  kuzatish  qisman  kuzatish  turlari 
ichida  ilmiy  asoslangan  bo‘lib,  eng  yaxshi  natija 
beradi. 
U 
to‘g‘ri 
tashkil 
etilganda 
olingan 
ma’lumotlar  umumiy  to‘plam  haqida  to‘la-to‘kis  va 
aniq  fikr  yuritish  imkoniyatini  yaratadi.  Tanlama 
kuzatish  deganda  umumiy  bosh  to‘plamdan  bir 
qismini ilmiy asoslangan, vakolatlikni to‘la ta’minlab 
beradigan  usullar  yordamida  tanlab  olib  tekshirish  tushuniladi.  U  statistika 
amaliyotida  juda  keng  qo‘llanadi.  Masalan,  uy  ho‘jaliklari  budjeti  tanlama  kuzatish 
orqali  o‘rganiladi.    Bozor  sharoitida  tanlama  kuzatishni  qo‘llash  sohalari  beqiyos 
kengayadi. 
Statistik  kuzatish  jarayonida  boshlang‘ich  ma’lumotlarni  olish  turli  usullar 
yordamida amalga oshiriladi. 
Shunga asosan statistik kuzatish to‘rt turga bo‘linadi: 
1.  Bevosita  kuzatish  –  bu  usulning  xarakterli  tomoni  shundaki,  tekshirishni 
amalga  oshirayotgan  tashkilotning  vakili  kuzatishda  bevosita  qatnashadi.  U 
kuzatilayotgan  narsalarni  birma-bir  ko‘rib,  sanab,  tortib  va  o‘lchab  olgan  natijalarni 
kuzatish varaqasiga yozadi. 
2. Hujjatli kuzatish – zarur bo‘lgan ma’lumotlar, har xil hujjatlardan olinadi. 
Bu usul ko‘pincha hisobot usuli deb yuritiladi. 
Anketa orqali kuzatish - 
bu  to‘ldirilishi  ixtiyoriy 
bo‘lgan  savolnoma  tuzib, 
kuzatiluvchi 
subyektlarga 
tarqatish 
yo‘li 
bilan 
ma’lumotlar to‘plash. 
Asosiy 
massivni 
kuzatish  -  bu  to‘plamda 
asosiy  o‘rinni  egallagan 
birliklar 
haqidagina 
ma’lumotlar 
to‘plash, 
qolganlarini  esa  e’tiborga 
olmaslik. 
Monografik  tasvirlash  - 
bu  tipik  hodisalarni  har 
taraflama 
ta’riflovchi 
ma’lumotlarni to‘plash. 
Tanlama  kuzatish  -  bu 
bosh 
to‘plamdan 
uning 
ichki  bog‘lanishlarini  to‘la 
aks 
ettiruvchi 
qismini 
tanlab 
olib 
ma’lumot 
to‘plash. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
3.  Savol-javob  yo‘li  bilan  kuzatish  –  kuzatilayotgan  shaxslarga  savollar 
berilib,  olingan  javoblar  asosida  kuzatish  varaqalari  to‘ldiriladi.  Bu  holda  hech 
qanday hujjat talab qilinmaydi. Bu usulning o‘zi ikkiga bo‘linadi: 
1. Og‘zaki usul (ekspeditsion). 
2. O‘z-o‘zini regitratsiya qilish usuli.  
Og‘zaki  usulda  maxsus  tayyorlangan  kishilar  (ro‘yxatga  oluvchi,  hisobchi) 
kuzatilayotgan  shaxslarga  kuzatish  varaqasidagi  savollarni  berib,  olgan  javoblarni 
varaqaga  yozadilar.  Masalan,  1989  yilda  o‘tkazilgan  aholi  ro‘yxatida  shu  usul 
qo‘llangan. O‘z-o‘zini registratsiya qilish usulida statistika tashkilotlarining vakillari 
kuzatish varaqalarini kuzatilayotgan shaxslarga tarqatadilar va ma’lum vaqtdan so‘ng 
to‘ldirilgan  varaqalarni  yig‘ishtirib  oladilar.  Varaqalarni  to‘ldirayotgan  shaxslarga 
tekshirish mohiyatini tushuntirish va yozilgan ma’lumotlarni har taraflama tekshirish 
vakillarning  burchi  hisoblanadi.  Bu  usul  uy  ho‘jaliklar  budjetini  tekshirishda,  ayrim 
ro‘yxatlarni (masalan 1961 yildagi maktablar ro‘yxati) o‘tkazishda qo‘llanadi. 
4.  Respondentlar  yordamida  kuzatish  usulida  zarur  ma’lumotlar  statistika 
boshqarmalariga ixtiyoriy yoki yollanma muxbirlar tomonidan yuborib turiladi. 
 
2.5. Hisobot, maxsus kuzatish, biznes tekshirishlar va ro‘yxatlar 
 
Hisobot  korxona  va  tashkilotlar  faoliyati 
haqidagi  ma’lumotlarni  uzluksiz,  belgilab  qo‘yilgan 
tartibda  va  vaqtda  to‘plashning  muhim  yo‘li 
(shakli)dir. 
“O‘zbekiston 
Respublikasi 
Davlat 
Statistikasi  haqidagi”  Qonunga  muvofiq  respublika 
hududida  joylashgan  va  yuridik  shaxs  maqomiga  ega 
bo‘lgan  barcha  korxonalar  va  tashkilotlar,  ularning 
mulkiy  va  tashkiliy-huquqiy  shaklidan  qat’iy  nazar, 
o‘z  faoliyati  haqida  aniq  va  to‘la  ma’lumotlarni 
belgilangan  dasturda,  tartibda  va  muddatda  tegishli  davlat  statistika  tashkilotlariga 
taqdim etishga majburdir.  
Statistik hisobot shakllari xarakteri va mazmuni, hisobot davri, yuborish uslubi, 
umumlashtirish darajasiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi (2.6-tarh). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hisobot  -  korxona  va 
tashkilotlar 
faoliyati 
haqidagi 
ma’lumotlarni 
muntazam 
ravishda 
belgilangan 
tartibda 
va 
vaqtda 
olishni 
ta’minlovchi 
kuzatish 
turidir 
Davlat statistika hisoboti turlari 
Хaraktеriga 
qarab 
Tuzilish davri 
(hisobot davri)ga 
qarab  
Yuborish 
usuliga qarab  
Umumlashtirish 
darajasiga qarab 
U
mum
ti
p
li 
n
amun
av
iy
 h
is
o
b
ot
 
Iх
ti
so
sla
sh
g
an
  
h
is
obot
 
Jor
iy
 h
is
obot
 
Yilli
k
 h
is
obot
 
E
lе
k
tron
 po
ch
ta 
h
is
obot
 
Po
ch
ta
 h
is
obot
 
B
ir
lam
ch
i 
h
is
obot
 
T
o’p
la
m
a 
h
is
obot
 
T
еl
еgra
f 
h
is
o
b
ot
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
2.6-tarh. Davlat statistika hisoboti turlari  
 
 
 
Joriy  maxsus  statistik  tekshirishlar  deganda 
statistik 
tashkilotlar 
tomonidan 
maxsus 
respondentlarni 
yollab 
o‘rganilayotgan 
hodisa, 
jarayon 
haqidagi 
boshlang‘ich 
ma’lumotlarni 
muntazam  yoki  vaqtma-vaqt  qayd  qilib  to‘plash 
tushuniladi. Bunday kuzatishga uy ho‘jaliklari budjeti 
statistikasi, iste’mol baholari statistikasi, uyushmagan 
savdo  statistikasi,  dehqon  xo‘jaligi  (fermer  xo‘jaligi 
bilan  aralashtirib  yubormang!)  statistikasi  va  h.k. 
misol bo‘lishi mumkin.  
 
Biznes-tekshirishlar  bozor  iqtisodiyotiga  xos 
bo‘lgan statistik kuzatishdir. Ularning asosiy maqsadi 
tadbirkorlarning  iqtisodiy  faoliyatini  o‘rganishdan 
iborat.  Joriy  maxsus  tekshirishlardan  farqli  o‘laroq, 
biznes  tekshirishlar  tadbirkorlardan  intervyu  olish, 
oldin  tayyorlangan  savollarga  yozma  yoki  og‘zaki 
javoblarni  maxsus  savolnomalarda  qayd  qilishga 
asoslanadi.  Ularning  o‘ziga  xos  xususiyati  shundaki, 
savolnomalar kompleks xarakterga ega bo‘lib, o‘zaro 
bog‘langan 
bir-birini 
to‘ldiruvchi 
savollardan, 
ularning  ma’lum  masalaga  oid  majmualaridan  tashkil  topadi,  natijada  iqtisodiy 
faollikni har taraflama yoritish imkonini beradi.  
 
Joriy  maxsus  tekshirishlar  va  biznes  tekshirishlar  ma’lum  masalalarni 
o‘rganishda qo‘llanadi. Bundan tashqari, ro‘yxatlar ham statistik kuzatishning muhim 
tashkiliy yo‘li sifatida qo‘llanish sohalariga ega.  
Asta-sekin  bo‘ladigan  o‘zgarishlar  jamg‘arib, 
uzoq  vaqt  o‘tganidan  so‘ng  bunday  hodisalarni  yangi 
holatda  gavdalanishiga  sabab  bo‘ladi,  natijada 
ularning  ma’lum  keskin  fursat  holatidagi  qiyofasini 
suratga  olish  ehtiyoji  tug‘iladi.  Bunday  kuzatishga 
hodisalarni  ro‘yxatga  olish  yordamida  erishiladi. 
Nisbatan barqarorlik holatiga  ega bo‘lgan hodisalarga 
misol  qilib  aholi  soni  va  tuzilishi,  yer  maydonining 
qishloq  xo‘jaligi  uchun  yaroqligiga  qarab  taqsimlanishi,  korxonalarning  ishlab 
chiqarish turlari bo‘yicha taqsimlanishini ko‘rsatish mumkin. 
Ro‘yxatlar muvaffaqiyatli bo‘lishini quyidagi talablar ta’minlaydi: 
•
  ro‘yxat qisqa muddatda o‘tishi; 
•
  ro‘yxat bir vaqtning o‘zida butun mamlakat hududida amalga oshishi; 
•
  ro‘yxatga  olish  vaqti  kuzatilayotgan  hodisaning  eng  kam  tebranishga  ega 
bo‘lgan holatiga tenglashtirilishi; 
Joriy 
maxsus 
tekshirishlar  -  bu  maxsus 
respondentlarni 
yollab 
hodisalar 
haqida 
boshlang‘ich 
ma’lumotlarni  muntazam 
yoki  vaqtma-vaqt  qayd 
qilish  yo‘li  bilan  to‘plash 
jarayonidir. 
Biznes-tekshirishlar  
savolnomalar 
yordamida 
iqtisodiy 
holatni 
tahlil 
qilish  va  qisqa  muddatli 
iqtisodiy 
istiqbolni 
belgilash 
uchun 
savol-
javob 
yo‘li 
bilan 
tadbirkorlardan 
ma’lumotlar to‘plashdir. 
Ro‘yxat  –  bu  barqaror 
hodisalarning 
keskin 
fursatda 
mavjud 
holati 
haqidagi 
ma’lumotlarni 
yoppasiga  kuzatish  yo‘li 
bilan  vaqtma-vaqt  to‘plash 
jarayoni. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
•
  har teng vaqt oralig‘ida ro‘yxatlarni takrorlab turish; 
•
  yangi  ro‘yxatni  o‘tkazayotganda  olinadigan  natijalarni  taqqoslamaligini 
ta’minlash niyatida oldingi kuzatish tartibini saqlab qolish kerak. 
 
2.6. Statistik kuzatish xatolari va ularni aniqlash yo‘llari 
 
 
Har  qanday  kuzatish,  qanchalik  yaxshi  tashkil 
etilib amalga oshirilmasin, xatolardan xoli bo‘lmaydi. 
Ma’lumotlarni  to‘plash  jarayonida  yo‘l  qo‘yilgan 
xatolar  kuzatish  xatolari  deb  ataladi.  Juda  katta 
aniqlikka  ega  bo‘lgan  o‘lchov  vositalari  yordamida  bajariladigan  bir  predmetli 
kuzatishlarda ham xatolar bo‘ladi. 2.7-tarhda statistik kuzatish xatolari turlarga ajratib 
tasvirlangan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.7-tarh. Statistik hisobot xatolari 
Kuzatish  xatolari  ikki  turga  bo‘linadi:  a)  muntazam  xatolar  va  b)  tasodifiy 
xatolar.  
Muntazam  xatolar  o‘z  navbatida  ikki  xil  bo‘ladi:  a)    o‘lchov  xatolari  va  b) 
xususiy xatolar ya’ni kuzatuvchi shaxs xatolari.  
Qisman  kuzatishlarda  voqealarni  hisobga  olish  jarayonida  qayd  qilish  va 
arifmetik xatolar bilan bir qatorda muntazam xatolar ham uchraydi. Ular g‘arazli va 
g‘arazsiz  bo‘ladi.  /arazli  xatolar  biror  maqsadni  ko‘zlaydi.  Beg‘araz  xatolar  esa 
kuzatish  uslubini,  ayniqsa  dasturni  va  yo‘riqnomalarni  umumiy  ko‘rinishda  mujmal 
bayon  etilishidan  va  kuzatuvchilarning  ishini  osonlashtirish  uchun  belgilangan 
tartibdan  qisman  chetlanishidan  kelib  chiqadi.  Shu  bilan  birga  qisman  kuzatishlarda 
xususiy xatolar mavjud, ular reprezentativlik xatolari nomi bilan yuritiladi.  
Kuzatish 
xatolari-bu 
ma’lumotlarni 
to‘plash 
jarayoniga xos xatolardir 
Kuzatish хatolari 
Rasmiylashtirish хatolari  
Mazmuniy (dasturiy) хatolar 
Rеprеzеntativlik хatolari  
Tasodifiy 
хatolar  
Muntazam 
хatolar 
G’arazli  
хatolar 
Bеg’araz 
хatolar 
Tasodifiy 
хatolar  
Muntazam 
хatolar 
Qayd 
qiliш 
хatolari 
Arifmе-
tik 
хatolar 
Qo’shib 
yozishlar 
Haqiqatni 
yashirish-
lar 
Tasodifiy 
хatolar  
Muntazam 
хatolar 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
 
Reprezentativlik 
xatosi 
deganda 
tanlama 
kuzatish 
natijasida 
to‘plangan 
ma’lumotlarga 
asoslanib 
aniqlangan 
umumlashtiruvchi 
ko‘rsatkichlarni  tekshirayotgan  bosh  to‘plamning 
aynan  shunday  haqiqiy  ko‘rsatkichlaridan  farqi 
tushuniladi.  
Kuzatish  natijalarini  qabul  qilish  jarayonida  ma’lumotlar  har  taraflama 
tekshiriladi. 
Dastlab 
ma’lumotlarni 
arifmetik 
jihatdan 
to‘g‘riligi  tekshiriladi.  Bunda  murakkab  jamlama 
ko‘rsatkichlar 
tuzilish, 
o‘zaro 
bog‘langan 
ko‘rsatkichlar  esa  bog‘lanish  jihatidan  arifmetik 
amallar  yordamida  (qo‘shish,  bo‘lish  va  h.k.) 
tekshiriladi. Shu bilan birga istiqbolda ko‘zlangan daraja va oldingi davrda erishilgan 
natijalar bilan taqqoslab ham tekshirish amalga oshiriladi.  
Ma’lumotlarni  to‘g‘ri  yoki  to‘g‘rimasligini 
aniqlashda  mantiqiy  nazorat  alohida  ahamiyatga  ega. 
Mantiqiy  nazorat  deganda  kuzatish  materiallarini 
mazmunan  tekshirish  tushuniladi.  Ular  qanchalik 
xodisa  mohiyatiga  mos  kelishi  belgilanadi.  Bunda 
ma’lumotlarda 
qarama-qarshilik 
bor-yo‘qligi 
aniqlanadi. 
  
Asosiy tushuncha va atamalar 
Statistik tekshirish, statistik ma’lumotlarni aniqligi, to‘laligi va taqqoslamaligi, tijorat 
siri  va  statistik  materiallarni  konfidentsialligi,  statistik  yilnoma,  O‘zbekiston 
Respublikasi  Davlat  Statistika  Qo‘mitasi,  ma’muriy-idoraviy  statistika,  xalqaro 
statistika,  xalqaro  statistik  standartlar,  milliy  statistik  standartlar,  kuzatish,  hisob 
(uchot),  statistik  kuzatish  obyekti  va  birligi,  subyekti,  hisob  va  hisobot  birligi, 
kuzatish  dasturi,  statistik  formulyar,  yo‘riqnoma,  statistik  kuzatish  vaqti  va  hisobot 
davri,  kuzatish  muddati va  keskin  fursat,  kuzatish  joyi,  so‘roqlash, hujjatli kuzatish, 
respondent,  yoppasiga  kuzatish,  qisman  kuzatish,  savolnoma  (anketa),  monografik 
tasvirlash, asosiy masssivni kuzatish, tanlama kuzatish, statistik hisobot, ro‘yxatlar va 
senzlar,  maxsus  statistik  tekshirishlar,  biznes  tekshirish,  tasodifiy  xato,  qayd  qilish 
xatosi,  muntazam  xato,  reprezentativlik  xatosi,  tashqi  tekshirish,  ichki  tekshirish, 
arifmetik nazorat, mantiqiy nazorat 
 
Qisqacha xulosalar 
 
 
Statistik  kuzatish  statistik  tekshirishning  birinchi  bosqichidir.  U  tasviriy 
statistikaning  asosi,  ommaviy  hodisa  va  jarayonlarni  o‘rganishning  eng  muhim  va 
mas’uliyatli  davri  hisoblanadi,  chunki  tekshirishning  pirovard  natijasi  avvalom  bor 
Reprezentativlik  xatosi 
-  bu  bosh  va  tanlama 
to‘plam 
umulashtiruvchi 
ko‘rsatkichlari 
orasidagi 
farqdir. 
Arifmetik  tekshirish  - 
bu 
o‘zaro 
bog‘langan 
ma’lumotlarni 
miqdoran  
nazorat qilish. 
Mantiqiy  nazorat  -  bu 
kuzatish 
materiallarini 
hodisaning 
mohiyatiga 
qanchalik 
mosligini 
belgilashdir. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
kuzatish  jarayonida  to‘plangan  ma’lumotlarga  bog‘liq.  Aniqlik,  to‘lalik  va 
taqqoslamalik  statistik  kuzatishning  asosiy  ilmiy  prinsiplari  va  qonunidir.  Statistik 
kuzatish  hisobdan,  oddiy  bir  predmetli  kuzatishdan  ko‘p  jihatlari  bilan  farq  qiladi. 
Statistik  kuzatish har  doim  ommaviy  xarakterga  ega, uning obyekti bo‘lib  ommaviy 
hodisa  va  jarayonlar  xizmat  qiladi.  Hisob  esa  har  bir  hodisani  qayd  etadi,  u 
yakkalantirish, yolg‘izlantirish xarakteriga ega. Yolg‘iz hodisa hisob va bir predmetli 
kuzatishning  obyekti  hisoblanadi.  Statistik  kuzatish  hisobni,  oddiy  bevosita 
kuzatishni o‘z ichiga oladi, chunki ayrim hodisalarni qayd qilish yo‘li bilan ularning 
to‘plami  haqida  ma’lumotlar  olinadi.  Bu  holda  ayrim  hodisa  statistik  kuzatish 
obyektining  birligi  hisoblanadi.  Statistik  kuzatish  qator  dasturiy-uslubiy  va  tashkiliy 
masalalarni  ilmiy  asosda  yechishni  talab  qiladi.  U  haqqoniy  ma’lumotlar  yetkazib 
berishi  uchun  kuzatish  obyekti  va  birligi  to‘g‘ri  aniqlanishi,  chegaralanishi,  uning 
dasturi,  hujjati  (statistik  formulyari)  va  yo‘riqnomasi  to‘g‘ri  tuzilishi,  vaqti  va  joyi 
to‘g‘ri belgilanishi kerak. Boshqa masalalar, chunonchi kuzatish usuli va turi, shakli, 
yo‘llari  va  hokazolar  ham  ilmiy  asosda  yechilishi  lozim.  To‘g‘ri,  ilmiy  asosda 
deganda  zikr  etilgan  masalalarni  yechish  jarayonida  kuzatilayotgan  hodisalarning 
mohiyatiga  ichki  bog‘lanishlariga,  rivojlanish  qonun  va  qonuniyatlariga  tayanish 
zarurligi nazarda tutiladi. Ma’lumki, ular tegishli nazariy fanlar predmeti hisoblanadi, 
masalan  iqtisodiy  hodisalar  mohiyatini,  ularning  muhim  xususiyatlarini,  ichki 
bog‘lanishlarini,  rivojlanish  qonuniyatlarini  yoritish  iqtisodiy  nazariya  va  boshqa 
iqtisodiy  fanlar  predmetidir.  Tarixiy  manbalar  asosida  u  yoki  bu  davrga  tegishli 
buyumlar,  ularning  xususiyatlari  va  o‘zaro  bog‘lanishlarini  aniqlash,    turli  joylarda 
izlanishlar  o‘tkazib,  har  xil  buyumlar  yoki  ularning  parchalarini  topish, 
topilmalarning xususiyatlarini aniqlash va modullar yasash va hokazolar  - bularning 
hammasi  arxeologiya  fanining  predmeti  hisoblanadi.  Bunday  nazariy  ta’limotlarni 
bilmasdan,  ularga  tayanmasdan  statistik  kuzatish  obyekti  va  birligi,  uning  dasturini 
muvaffaqiyatli  aniqlash  va  boshqa  uslubiy  va  tashkiliy  masalalarni  salgina  bo‘lsada 
to‘g‘ri yechish mumkin emas.  
 
Statistik  kuzatish  uch  bosqichga  ega:  1)  kuzatishni  tayyorlash;  2)  uni  amalga 
oshirish;  3)  kuzatish  materiallarini  qabul  qilish.  Ular  o‘zaro  bog‘langan  bo‘lib, 
ma’lum  masalalarni yechadi.  Hamma  bosqichlarda  kuzatish  natijasida  to‘planadigan 
ma’lumotlarning  haqqoniyligini  ta’minlovchi  tadbir-choralar  amalga  oshirilishi 
kerak.  Agarda  birinchi  bosqichda  yechimlar  qabul  qilish  jarayonida  nazariy 
adekvatlikni  ta’minlash  tadbir-choralari  ko‘rilsa,  ikkinchi  bosqichda  ularga  qat’iy 
rioya  qilish  ustidan  uzluksiz  nazorat  olib  boriladi,  uchinchi  bosqichda  esa  kuzatish 
materiallarini  har  taraflama  tekshirish  yo‘li  bilan  ulardagi  xatolar  aniqlanadi  va 
bartaraf etish tadbir - choralari amalga oshiriladi.