O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti

1.4. Iqtisodiy statistika. 
 
 
Insoniyat  turmushi,  xatti-harakatlari,  ijtimoiy  hayot  statistika  qo‘llanishi  va 
rivojlanishi uchun bepoyon makon yaratdi. Uning ilm-fan tarmog‘i va amaliy faoliyat 
sohasi  sifatida  ilk  bor  shakllanishida  yetakchi  rolni  aynan  turmush  voqealari  va 
yashash zaruriyati, ijtimoiy hayot hodisalari o‘ynagani bejiz emas.  
 
Statistika  yagona  mustaqil  fan  sifatida  gavdalanishi  va  turli  sohalarda 
qo‘llanishiga  sabab  uning  predmeti  bo‘lmish  ommaviy  hodisa  va  jarayonlar  hamma 
sohalarda  ro‘yobga  chiqishi  va  umumiy  xislatlarga  ega  bo‘lishidir.  Shu  bilan  bir 
qatorda  ayrim  sohalarda  ular  o‘ziga  xos  sharoitlarda  yuzaga  chiqadi  va  ularning 
ta’siri  ostida  xususiy  xususiyatlarga  ham  ega  bo‘ladi.  Shu  tufayli  statistik 
qonuniyatlar namoyon bo‘lish me’yori ham, rivojlanish shakllari ham har bir sohada 
o‘ziga xos yo‘l bilan kechadi. Bu esa statistika uslubiyatini muayyan soha sharoitiga 
muvofiqlashtirishni, unga mos keladigan usullarni qo‘llashni, sharoit o‘zgarishi bilan 
ularni  shaklan  va  mazmunan  takomillashtirib  turishni,  yangilarini  yaratib,  eskilari 
o‘rniga ularni ishlatishni talab etadi va haqiqatda ham shunday bo‘lmoqda. Pirovard 
natijada  har  bir  soha  statistikasi  yagona  statitisika  fani  doirasida  ma’lum  darajada 
mustaqil fan va shu bilan birga uning muhim tarmog‘i, yo‘nalishi sifatida shakllanadi.  
 
Iqtisodiy  statistika  ana  shunday  fanlar  qatoriga  kiradi  va  yagona  statistika 
fanining  juda  muhim  tarmog‘i  hisoblanadi.  xuddi  shuningdek  uning  chegarasida 
mustaqil  yo‘nalish  sifatida  tarmoq  statistikalari  -  mikroiqtisodiy  statistika, 
makroiqtisodiy  statistika,  sanoat,  qishloq  xo‘jaligi  va  boshqa  tarmoq  va  sohalar 
statistikalari vujudga keladi va rivoj topmoqda.  
 
Iqtisodiy jarayon - bu insonlarning doimo takrorlanib turuvchi xatti-harakatlari 
majmuidir.  Ijtimoiy  taraqqiyotning  muayyan  tarixiy  sharoitida  mazkur  xatti-
harakatlar  ma’lum  holatda  takrorlanadi,  ya’ni  o‘ziga  xos  qonuniyatlar  bilan 
xarakterlanadi. Bu qonuniyatlar ayrim harakatlarda yoki ularning funksiyalari orasida 
doimo  takrorlanuvchi  bog‘lanishlar  (yoki  munosabatlar)  namoyon  bo‘lishini 
ifodalaydi.  Bunday  tub  bog‘lanishlar  iqtisodiy  qonunlar  deb  ataladi.  Ularni,  har 
qanday  tabiat  yoki  jamiyat  qonunlari  kabi  uchta  turkum  (tip)  ga  ajratish  mumkin: 
sababiyat qonunlari, tuuilma (tuzilish) qonunlari va funksional qonunlar.  
 
Sababiyat  qonunlari  -  bu  shunday  bog‘lanishlarki,  ular  bir  voqea  (yuqoridagi 
holda harakat yoki harakatlar majmui) sodir bo‘lgandan so‘ng doimo boshqa ma’lum 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

voqea  ro‘y  berishini  ifodalaydi,  odatda  bunday  izchil  ketma-ketlik  zamonda 
kuzatiladi. Birinchi voqea sabab deb, ikkinchisi esa - oqibat deb ataladi. 
 
Tuuilma  (birgalikda  mavjud  bo‘lish)  qonunlari  -  bu  ikkita  yoki  undan  ortiq 
voqealarni  hamisha  birgalikda  ro‘y  berishini  ifodalovchi  bog‘lanishlardir.  Hamisha 
bir vaqtda sodir bo‘ladigan hodisalar hisobiga voqealarning ma’lum qonuniy tuzilishi 
shakllanadi,  mana  shundan  tuuilma  qonunlarning  nomi  kelib  chiqadi.  Nihoyat, 
funksional  qonunlar  -  bu  miqdoriy  o‘lchanadigan  voqealar  orasidagi  bog‘lanishlar 
bo‘lib, ularni matematik funksiyalar shaklida ifodalash mumkin.  
 
Iqtisodiy  jarayonga  tegishli  ayrim  yakka  harakatlarda  mazkur  zaruriy  yoki 
muhim bog‘lanishlar (munosabatlar) sof holda namoyon bo‘lmaydi. Bundan tashqari, 
faqat  ayrim  hollarda  uchraydigan,  lekin  harakatning  boshqa  takrorlanishida  yuzaga 
chiqmaydigan bog‘lanishlarni  ham  kuzatish  mumkin.  Ular  yordamchi  yoki  tasodifiy 
bog‘lanishlar deb atalib, iqtisodiy qonunlar amal qilishi uchun to‘siqlar paydo qiladi. 
Matematiklar  bunday  holatni  asl  bog‘lanishlarni  aynashiga,  bir  muncha  buzilishiga 
sabab bo‘ladigan tashqi shovqinlar deb ham yutiradilar.   
Shuning  uchun  iqtisodiy  qonunlar  iqtisodiy 
jarayonni  shakllantiruvchi  xatti-harakatlar  faqat  ko‘p 
marotaba 
takrorlangan 
sharoitdagina 
namoyon 
bo‘ladi.  Buni  nazarga  olib,  ular  stoxastik  yoki 
statistik  qonunlar  xarakteriga  ega  deb  gapiradilar. 
Stoxastik  yoki  statistik  qonunlar  -  bu  bir  jinsli 
hodisalarni  ommaviy  takrorlanishida  namoyon  bo‘ladigan  qonunlar.    Erkin  bozor 
munosabatlari  sharoitida  ular  erkin  raqobat  ta’siri  natijasi  bo‘lib  stixiyali  ravishda 
amal  qiladi.  Bir  iqtisodchi  olim  ta’biri  bilan  aytganda,  bunday  qonunlar  “tartibsiz 
alg‘ov-dalg‘ovlar  orasidan  faqat  ko‘r-ko‘rona  amal  qiladigan  o‘rtacha  sonlar  qonuni 
sifatida  o‘ziga  yo‘l  ochadi”.  Hozirgi  zamon  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  ham 
iqtisodiy  qonunlar  o‘rtacha  sonlar  qonuni  tarzida  ro‘yobga  chiqishi  o‘z  kuchini 
saqlaydi,  ammo  ular  endi  butunlay  stixiyali  ravishda  tartibsiz  alg‘ov-dalg‘ovlar 
orasida  emas,  balki  u  yoki  bu  darajada  davlat  tomonidan  tartibga  solingan  ijtimoiy 
iqtisodiy muxit sharoitida amal qiladi.  
Shunday  qilib,  iqtisodiy  statistika  iqtisodiy 
qonunlarning  aniq  makon  va  zamon  sharoitida 
miqdoran  ro‘yobga  chiqishini,  ommaviy  iqtisodiy 
hodisa  va  jarayonlarning  miqdor-sifat  aniqligini 
o‘rganadi.  
Iqtisodiy  hodisa  va  jarayonlar  ierarxik  tuzilish 
jihatidan makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy darajadagi 
voqealardan tashkil topadi.  
Butun dunyo, ayrim  mamlaktlar, katta mintaqalar bozorlari miqyosida yuzaga 
chiqadigan  hodisa  va  jarayonlar  makroiqtisodiy  jarayonlar  deb  ataladi.  Masalan, 
dunyo  yoki  mamlakat  bozorlarida  to‘plama  taklif  va  talabni  shakllanishi,  aholining 
ish bilan bandligi va ishsizligi, baholar darajasining shakllanishi va o‘zgarishi, milliy 
Stoxastik  yoki  statistik 
qonunlar  -  bu  bir  turli 
hodisalarni 
ommaviy 
takrorlanishida 
namoyon 
bo‘ladigan qonunlar.   
Iqtisodiy 
statistika 
predmeti  -  bu  iqtisodiy 
qonunlarning 
miqdoriy 
ifodalanishi, 
ommaviy 
iqtisodiy 
jarayonlarning 
miqdor-sifat 
aniqligini 
o‘rganish. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

valyutalarning  qadrsizlanishi  va  inflyatsiya  darajasi,  investitsiya  jarayonlari,  milliy 
boyliklarning shakllanishi va ulardan foydalanish va hokazolar. 
Mikroiqtisodiy  jarayonlar  deganda  korxona,  firma  miqyosida,  ayrim  tovar  va 
xizmatlar,  mehnat  va  moliyaviy  bozorlarda  ro‘y  beradigan  voqealar  oqimi 
tushuniladi.  Masalan,  muayyan  bozorda  u  yoki  bu  tovarga  talab  yoki  taklif 
shakllanishi,  korxona  ishlab  chiqarish  va  moliyaviy  faoliyati  natijalarining 
shakllanishi,  firma    iqtisodiy  aktiv  va  passivlari  shakllanishi,  ishlovchi  kuchlardan, 
moddiy va moliyaviy resurslardan foydalanish va hokazolar. 
Iqtisodiy  statistika  makro  va  mikroiqtisodiy 
hodisa 
va 
jarayonlarni 
o‘rganish 
jarayonida 
umumstatistik  usullar  va  vositalar  xazinasidan  keng 
foydalanadi.  Ulardan  ko‘rko‘rona  foydalanmasdan, 
balki 
u 
dastlab 
o‘rganilayotgan 
iqtisodiy 
hodisalarning  xususiyatlarini,  ularning  rivojlanish 
qonuniyatlaridagi  o‘ziga  xos  jihatlarni  hisobga  olib, 
ularni shaklan va mazmunan qayta ishlab chiqadi, o‘zining tekshirish sharoitiga to‘la 
muvofiqlashtiradi,  ya’ni  yangilangan  nazariy  qoidalar,  uslubiyat  yaratadi. 
Makroiqtisodiyot  o‘zining  murakkabligi,  ya’ni  hodisalar  to‘plami  juda  katta 
hajmdaligi, ko‘p qatlamli tuzilishga ega ekanligi, ular orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar 
chatishib, chigallashib ketishi va boshqa xislatlar bilan ajralib turadi. Shuning uchun 
makroiqtisodiy  statistika  uslubiyati  murakkab  ko‘p  o‘lchovli  usullar  tizimlariga, 
jumladan  yuqori  darajada  agregatlashgan  iqtisodiy  ko‘rsatkichlar  tizimi,  ko‘p 
o‘lchovli o‘rtachalar, guruhlashlar va indekslar tizimi, ko‘p o‘lchovli bog‘lanishlarni 
tahlil qilish usullari majmui va hokazolarga tayanadi. 
Mikroiqtisodiyot  esa,  aksincha,  sodda,  oddiy  jarayonligi  bilan  xarakterlanadi. 
Ayrim korxonalar odatda bir necha faoliyat turlarini birlashtiradi, ishlab chiqaradigan 
mahsulot  turlari  va  assortimenti  kam,  foydalaniladigan  mehnat  va  moddiy  resurslar 
deyarli  bir  xil,  ularda  mikroiqtisodiy  jarayonlar  sodda  holda  ro‘y  beradi,  mikro 
bozorlar  esa  bir  yoki  bir  necha  predmetligi  bilan  ko‘zga  tashlanadi.  Shuning  uchun 
mikroiqtisodiy  statistika uslubiyati  oddiy  iqtisodiy  ko‘rsatkichlar  va  tahlil  usullariga 
asoslanadi.  
Makroiqtisodiy 
statistika 
mikroiqtisodiy 
statistika  uchun  nazariy-uslubiy  asosdir,  korxona, 
tarmoqlar  va  bozor  statistikalari  uning  ma’lum 
darajada mustaqil bo‘lgan bo‘limlari hisoblanadi. 
Iqtisodiy  statistika  sotsial  bilishning  muhim 
qurolidir.  U  turmush  voqealarini  anglash,  iqtisodiy 
nazariyalar  mohiyatini  bilish,  ularning  qoidalari  va 
tushunchalarini tekshirish imkoniyatini yaratadi. “Biz 
uchun, - deb yuzadi amerika iqtisodichisi va statistigi 
Ogayo  shtati  Universiteti  professori  E.Keyn,  -  iqtisodiy  statistika  -  bu  iqtisodiy 
nazariya  qoidalarini  kuzatilgan  faktlar  yordamida  tekshirish  usuli  haqidagi  fan, 
shunday  fanki,  u  muvoffaqiyatli  va  muvoffaqiyatsizlikka  uchragan  ilmiy  tekshirish 
Iqtisodiy 
statistika 
umum  statistika  usullariga 
asoslangan, 
lekin 
iqtisodiyot 
sharoitiga 
muvofiqlashtirilgan 
uslubiyatga ega.   
Makroiqtisodiy 
statistika 
mikroiqtisodiy 
statistika  uchun  nazariy-
uslubiy  asosdir,  korxona, 
tarmoqlar 
va 
bozor 
statistikalari uning mustaqil 
bo‘limlaridir.   
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

sohalarini  aniqlash  imkonini  beradi,  hamda  (zarur  bo‘lgan  taqdirda)  qoniqarsiz 
g‘oyalarni qayta ko‘rib chiqish uchun nazariyotchiga go‘yo qaytaradi”.
3
 
Bozor iqtiodiyoti sharoitida aksariyat makroiqtisodiy jarayonlarni tekshirishda 
tanlama kuzatish usulini qo‘llash zarurati tug‘iladi, chunki ular miqyos va hajm (son) 
jihatidan  shunchalik ulkanki,  yoppasiga kuzatish  imkoni  bo‘lmaydi.  To‘plama  taklif 
va  talab  hajmi,  iste’mol  baholari  va  ishlab  chiqarish  baholarining  umumiy  darajasi, 
ishsizlik  soni,  milliy  iqtisodiyotda  bandlik  soni,  yashirin  (xufyona)  iqtisodiyot 
rivojlanish  darajasi,  valyutani  qadrsizlanish  darajasi  va  shu  kabi  hodisalar  haqida 
ma’lumotlar  tanlama  kuzatish  usuli  yordamida  aniqlanadi.  Shuning  uchun  AQSh 
ma’muriy  xizmatlar Hay’ati  tomonidan iqtisodiy  statistikani  «zaruriy  darajada to‘liq 
bo‘lmagan axborotdan aniq xulosa olish uchun xizmat qiladigan usullar yig‘imi»
4
 deb 
atashida ma’lum asos bor. 
   
Asosiy tushuncha va atamalar 
 
Statistika,  miqdor,  sifat,  statistika  obyekti  va  predmeti,  statistika  uslubiyati 
(metodologiyasi) yoki uslubi (metodi), statistik qonuniyat, tasviriy statistika, analitik 
statistika,  ommaviy  hodisa,  ommaviy  jarayon,  matematik  va  statistik  ehtimol, 
statistika tarmoqlari, iqtisodiy statistika 
 
Qisqacha xulosalar 
 
Statistika deganda ilk bor mamlakatning iqtisodiy va siyosiy ahvolini sonlar va 
iboralar  yordamida  izohlash  tartibi  haqidagi  fan  tushunilgan  bo‘lsa  ham,  hozirgi 
kunda  bu  so‘z  ko‘p  ma’noda  qo‘llaniladi:  Statistika-bu:  1)turmush,  jamiyat  hayoti 
haqidagi  aniq  sonlar,  ko‘rsatkichlar  to‘plami;  2)  mazkur  ma’lumotlarni  to‘plash, 
ishlash,umumlashtirish,  saqlash  va  yetkazib  berish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  faoliyat 
sohasi; 3) ommaviy jarayonning ustidan ko‘p kuzatishlar o‘tkazish natijasida olingan 
umumlashtiruvchi  mezonlar,  ko‘rsatkichlar;4)ilm-fanning  maxsus  sohasi.Statistika 
fani ommaviy hodisa va jarayonlarni o‘rganadi, ularda namoyon bo‘ladigan statistik 
qonuniyatlarni  aniqlaydi,  ularning  me’yorini  belgilaydi.  U  o‘z  uslubiyatiga  ega  va 
ommaviy  jarayonni  o‘rganish  uslubi  sifatida  moddiy  dunyo  va  ilm-fanning  hamma 
sohalarida qo‘llanadi. Ayniqsa ijtimoiy-iqtisodiy, ommaviy hodisalarni bilishda,idrok 
qilishda  statistika  beqiyos  katta  rol  o‘ynaydi.  Bu  sohada  olib  borilgan  tekshirish  va 
kuzatishlarni umumlashtirish natijasida statistika fan sohasi tarzida shakllanganligi va 
taraqqiy  etib  kelayotganligi  bejiz  emas.  Uning  uslubiyati  barkamol  topishida 
matematika va boshqa aniq fanlar hissasini ham inkor etib bo‘lmaydi.  
Iqtisodiy  statistika  yagona  sttatistika  fanining  tarkibiy  qismi  va  tarmog‘idir. 
Shu  bilan  birga  uning  o‘rganish  obyekti  muhim  o‘ziga  xos  tomonlarga  egaligi  va 
ularga  umumstatistik  usullarni  moslashtirish  yo‘li  bilan  yangi  mazmun  va  shakllar 
baxsh  etilgani  va  natijada  birmuncha  takomillashgan  uslubiyat  yaratilganligini 
                                                           
3
 Э.Кейн. Экономическая статистика и эконометрия. М.: Статистика, 1977, б 14. 
4
 O’sha manba. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

hisobga  olib  iqtisodiy  statistikani  ma’lum  darajada  mustaqil  fan  deb  qarash  ham 
mumkin.  
 
Nazorat va mustaqil ishlash uchun savollar va topshiriqlar 
 
1.   Statistika atamasi qanday kelib chiqqan va ilk bor nimani anglatgan? 
2.   Statistika so‘zi hozir nimalarni bildiradi? 
3.   Statistika predmetli fanmi? 
4.   Statistika uslubmi? 
5.   Statistika universal fanmi? 
6.   Ommaviy hodisa va jarayon nima va ular qanday xususiyatlarga ega? 
7.   O‘zbekistonda  yagona  samolyotsozlik  korxonasi  bor.  Bu  ommaviy  hodisami? 
Tushuntirib bering. 
8.   Sentyabr’-oktyabr’  oylarida  Toshkentda  ko‘pincha  yomg‘ir  yog‘adi.  Bu  yil 
sentyabr’  oyida  yomg‘ir  bo‘lmadi.  Oktyabr’  oyida  yog‘adimi?  Javobingizni 
statistik jihatdan izohlab bering. 
9.   Talabalar statistika darslariga yomon qatnashdilar. Imtihon qanday yakunlanadi? 
O‘z fikringizni statistik tafakkur jihatdan izohlab bering. 
10.  Iqtisodiy statistika qanday fan? 
11.   Statistik qonuniyat nima? U dinamik qonuniyatdan qanday farq qiladi? 
12.  Katta  sonlar  qonunining  mohiyati  nimadan  iborat?  Statistika  uchun  u  qanday 
ahamiyatga ega? 
13.  O‘z xatti-harakatlaringizda statistika g‘oyalarini ishlatasizmi? Misollar keltiring. 
14.  Paxta  qabul  qiluvchi  tovarshunos  nima  uchun  aravadagi  paxtaga  nazar  tashlab 
chiqadi va u yoki bu joyidan ushlab ko‘radi? 
15.  Statistika  uslubi  qanday  masalalarni  o‘rganishda  qo‘llanadi?  O‘qituvchi  talaba 
bilimini baholashda qo‘llaydimi? Misollar keltiring va tushuntirib bering. 
 
Asosiy adabiyotlar 
 
1. Харли Алик. Статистика. Первая книга. Пер. с анг. – М.: Финансы и стати-
стика, 2004, 312 стр. 
2. Н.М.Соатов. Статистика. Дарслик.–Т.: Тиббиёт нашриёти, 2003, 5 – 35 б. 
3. И.И.  Елисеева,  М.М.  Юзбашев.  Обшая  теория  статистики.  М.:  Финансы  и 
статистика, 2004, 3 – 19 стр. 
4. М.Р.Ефимова,  Е.В.Петрова  и  др.  Общая  тиория  статистики.  Учебник  –М.: 
ИНФРА, 2004, 3 – 24  стр. 
5. Э.Кейн. Экономическая статистика и эконометрия. М.: Статистика, 1977, 3 – 
48  стр. 
6. Экономическая статистика под ред. Ю.Н. Иванова. М.: Инфра-М,2003, 3 – 19 
стр. 
7.   Geraid  Kaller,  Brian  Warrack,  Hanry  Bartel.  Statistics  for  Management  and 
Economis. Belmont, California, 1990, 1000 стр. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

II bob. STATISTIK KUZATISH USLUBIYATI 
 
2.1. Hozirgi zamon O‘zbekiston Respublikasi davlat statistikasi va  
xalqaro statistika 
 
Iqtisodiy  voqealarni  bilish  jarayonida  statistika  muhim  rol  o‘ynaydi.  Har 
qanday  davrlarda  bo‘lganidek,  bozor  iqtisodiyotida  ham  iqtisodiy  hodisalarni 
o‘rganish ular ustida statistik kuzatishni yo‘lga qo‘yishdan boshlanadi, bu jarayonda 
hayotiy  voqealar  (faktlar)  qayd  qilinib,  ular  hisobga  olinishi  natijasida  boshlang‘ich 
ma’lumotlar  to‘planadi.  So‘ngra  ularni  qayta  ishlash  yo‘li  bilan  umumlashgan 
statistik axborot va ko‘rsatkichlar yaratiladi. Ularni statistika uslubi yordamida tahlil 
qilib  ommaviy  jarayonlarning  statistik  qonuniyatlari  aniqlanadi.  Va  nihoyat,  bozor 
hodisalarini  bilish  jarayoni  iqtisodiy  qonuniyat  va  qonunlarni  ta’riflash  bilan 
yakunlanadi.  1-  tarhida  bu  jarayon  qanday  o‘zaro  bog‘langan  bosqichlar  ketma-
ketligida kyechishi tasvirlangan. 
 
    
 
 
 
2.1-tarh. Iqtisodiy voqealarni bilish jarayonining bosqichlari. 
Demak,  bilish  faoliyati  o‘zining  so‘nggi  bosqichida  abstrakt  fikrlashning  eng 
yuqori darajasida amalga oshadi va u iqtisodiy nazariya, bozorshunoslik, boshqarish 
va  boshqa  maxsus  fanlarning  ilmiy  qoida  va  tushunchalarini  tatbiq  etish  bilan 
yakunlanadi.  Bilish  faoliyatining  asosiy  birinchi  uchta  bosqichi  statistikaga 
aloqadordir.  Shundan  ham  turmush  voqealarini  anglashda,  ularni  ilmiy  tekshirishda 
statistika  qanchalik  ahamiyatga  ega  ekanligi  haqida  umumiy  tasavvur  hosil  qilish 
mumkin. 
Ilmiy  ma’lumotlarni  iqtisodiyot  va  jamiyat  taraqqiyoti  bilan  doimo 
uyg‘unlashtirib  iqtisodiy  bilimlarni  takomillashtirish  zaruriyati  statistika  oldiga 
iqtisodiy  kategoriya  va  qonunlarni  aniq  joy  va  zamon  sharoitida  miqdoriy  namoyon 
bo‘lishi  ustidan  muntazam  ravishda  kuzatish  olib  borishni  dolzarb  masala  qilib 
qo‘ydi. Bu funksiyani amaliy tasviriy statistika amalga oshiradi. 
Markazlashgan 
rejali 
ho‘jalik 
va 
bozor 
iqtisodiyoti sharoitlarida statistika har xil respondentlar 
(ma’lumotlarni  yetkazib  beruvchilar)  va  axborot 
iste’molchilari guruhiga turlicha ta’sir etadi.  
Rejali  ho‘jalik  sharoitida  davlat  rejasi  ishlab  
chiqarish  regulyatori bo‘lib, xalq xo‘jaligining barcha 
ierarxik doiralarida iqtisodiyot ishtirokchilarining xatti-harakatlarini, xulq atvorlarini 
aniqlaydi.  Shuning  uchun  iqtisodiy  hodisalar,  shu  jumladan,  yakka-yakka  hodisalar 
nisbatan  kamroq  tasodifiy  kuchlar  ta’sirida  bo‘lib,  mikroiqtisodiy  ko‘rsatkichlarni 
ham birmuncha barqaror rivojlanishi va turg‘un bo‘lishini ta’minlaydi. 
Bozor  iqtisodiyoti  va 
rejali  ho‘jalik  statistikalari 
orasida  juda  katta  farq 
mavjud. 
Ijtimoiy-iqtisodiy 
voqеalarni kuzatish 
Statistik 
qonuniyatlar 
Iqtisodiy qonun va 
qonuniyatlar 
Statistik 
ko’rsatkichlar 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

Rejali  boshqarish  sharoitida  statistikaning  asosiy  funksiyasi  davlat  rejalarini 
bajarish  ustidan  nazorat  qilishdan  iborat.  shu  maqsad  jihatdan  mikroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlar  eng  muhim  ahamiyatga  ega,  chunki  iqtisodiyotning  quyi  darajalarida 
davlat rejasini bajarish yuqori darajalarda ham uning bajarilishini ta’minlovchi zamin 
hisoblanadi.  Mikroma’lumotlar  ochiq  bo‘lib,  statistika  va  boshqa  maqsadlarda  ham 
ulardan  foydalanish  mumkin.  Hamma  respondentlar  korxona,  tashkilotlar  va 
muassasalar  o‘z  faoliyatilari  haqidagi  ma’ulumotlarni  hisobot  shaklida  statistika 
tashkilotlariga  taqdim  etishga  majburdir,  chunki  ular  davlat  va  jamoa  mulki 
shakllaridagi  umumxalq  mulki  hisoblanadi.  Barcha  respondentlar  uchun  tegishli 
hisobot ma’lumotlarini taqdim etish va boshqa statistik tekshirishlarga mutaxassislari 
va  moliyaviy  resurslari  bilan  jalb  qilinishlari  haqidagi  va  davlat  boshqaruv 
tashkilotlari  tomonidan  chiqarilgan  qarorlar  qonun  kuchiga  ega.  Bu  esa  davlat 
statistika  tashkilotlarini  ularga  nisbatan  katta  huquqlar  bilan  ta’minlaydi.  Rejali 
boshqarish sharoitida ho‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyati ayrim tasodifiy kuchlar 
ta’siridan  holi  emas,  bu  davlat  rejasini  bajarish  ko‘rsatkichlari  subyektlar  bo‘yicha 
tebranishida  o‘z  ifodasini  topadi.  Statistika  asosiy  sotsial  va  iqtisodiy  rivojlanish 
tendensiyalari 
va 
qonuniyatlarini 
aniqlashi 
kerak. 
Buning 
uchun 
u 
mikroma’lumotlarni  agregatlashtirish  yo‘li  bilan  makroko‘rsatkichlar  tuzib  chiqadi, 
ularda tasodifiy kuchlar ta’siri bir-birini qirqib, umumiy barqarorlik, turg‘unlik qaror 
topadi.  Bunday  makroiqtisodiy  axborotlardan  oliy  firqa  va  davlat  tashkilotlari 
boshqaruv  maqsadlarida  ham,  targ‘ibot  va  tashviqot  uchun  ham  foydalaniladi. 
Ularning  ko‘p  qismi  keng  ommadan  sir  saqlanib,  maxfiy  tamg‘a  bilan  muxrlanib, 
“yopiq”  materiallarni  tashkil  etadi.  Makroiqtisodiy  va  ijtimoiy  axborotlarni 
matbuotda  e’lon  qilish,  ularni  oshkorlikka  maftun  etish  faqat  oliy  firqa  tashkiloti 
ixtiyoridagi  huquqiy  masala  hisoblanadi.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoiti  uchun  esa 
yuqorida  zikr  etilgan  jihatlarning  butun  qarama-qarshi  holati  xarakterlidir. 
Mikroma’lumotlar  “tijorat  siri”  bo‘lib,  makroaxborotlar  esa  barcha  foydalanuvchilar 
uchun  ochiq  oshkoralikka  ega.  Axborotlarni  iste’mol  qiluvchilar  birgina  hukmron 
firqa  va  davlat  tashkilotlaridan  iborat  bo‘lmasdan,  balki  ular  oppozittsion  firqa  va 
boshqa  jamoa  tashkilotlarini,  bozor  tuuilmalari  –  tijorat  korxona  va  tashkilotlari, 
uyushmalar,  ilmiy-tekshirish  muassasalari  va  o‘quv  yurtlari,  ommaviy  axborot 
vositalari,  tadbirkorlar  va  boshqalarni,  xalqaro  va  ajnabiy  yuridik  va  jismoniy 
shaxslarni  o‘z  ichiga  oladi.  Rasmiy  va  norasmiy  statistika  o‘z  vazifasini  hamma 
uchun  xizmatlar  ko‘rsatishda,  ijtimoiy  axborot  infratuuilmasi  sifatida  faoliyat 
qilishida,  deb  biladi.  Boshqacha  aytganda,  u  bozor  iqtisodiyotining  axborot 
infratuuilmasi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida statistika roli funksiyalari va 
egallaydigan mavqeida rejali ho‘jalikka nisbatan yana boshqa farqlar ham mavjud. 
Xo‘sh, statistik ma’lumotlarni qanday olish mumkin? 
Ularni  avvalambor,  turli  bosma  matbuot  vositalaridan  olish  mumkin. 
O‘zbekistonda 
chiqadigan  gazeta  va 
jurnallarda 
ayrim 
korporatsiya 
va 
korxonalarning, tijorat banklarining moliyaviy hisoblari bosilib chiqadi. O‘zbekiston 
iqtisodiy  va  ijtimoiy  hayotiga  va  ayrim  sohalariga  oid  ko‘p  statistik  ma’lumotlar 
“Iqtisodiy axborotnoma”, “Ekonomicheskoe obozrenie” (iqtisodiy sharhlar), “Dengi i 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

kredit”  (pul  va  kredit),  “O‘zbekiston  qishloq  xo‘jaligi”  jurnallarida  va  “O‘zbekiston 
iqtisodiy yo‘nalishlari” loyihasi nashrlarida bosilib chiqmoqda. 
Ammo  statistik  axborotlarning  asosiy  manbai  bo‘lib,  O‘zbekiston  Davlat 
Statistika  Qo‘mitasi  va  uning  mahalliy  tashkilotlari  tomonidan  bosib  chiqariladigan 
“O‘zbekiston  Respublikasining  …  yilda  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishining        asosiy    
ko‘rsatkichlari”  va  boshqa  statistik  to‘plamlar  (“…  yilda  O‘zbekiston  Respublikasi 
xalq xo‘jaligi” deb nomlangan) xizmat qiladi. 
 
Davlat statistika qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi “Davlat statistikasi 
haqida”  va  Respublika  Prezidentining  “O‘zbekiston  Respublikasi  Makroiqtisodiyot 
va  statistika  vazirligini  qayta  tashkil  etish  haqida”gi  24  dekabr  2002  yil  UP-3183 
sonli  Farmoniga  muvofiq  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  8 
yanvar 2003 yil 8 – sonli qaroriga asosan tuzilgan bo‘lib, mamlakatimizda statistika 
sohasida  yagona  siyosat  ishlab  chiquvchi  va  amalga  oshiruvchi  mustaqil  yuridik 
shaxsdir. 
Davlat  Statistika  qo‘mitasi  O‘zbekiston  Respublikasining  amaldagi  va  milliy 
manfaatlariga  muvofiq,  ilmiy  asoslangan  uslubiyat,  xalqaro  andoza  va  qoidalar 
asosida  tuzilgan  va  taraqqiy  etgan  axborot  tizimini  barpo  etib,  yagona  davlat 
siyosatini  amalga  oshiradi  hamda  davlat  idora  va  boshqaruv  organlari,  ho‘jalik 
yurituvchi  boshqa  subyektlarning  respublika  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishiga  oid 
statistik ma’lumotlarga bo‘lgan talabini qondiradi.  
 
Davlat  Statistika  qo‘mitasi  o‘z  faoliyatini 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasi, 
“O‘zbekiston 
Respublikasi 
Davlat 
Statistikasi 
to‘g‘risida”gi  Qonun  va  boshqa  rasmiy  hujjatlarga 
muvofiq amalga oshiradi. 
Qoraqalpog‘iston  Respublikasi,  viloyatlar  va 
Toshkent  shahar  statistika  boshqarmalari,  tuman 
(shaharlar)  statistika  bo‘limlari  bilan  birgalikda  Davlat  Statistika  qo‘mitasining 
yagona tizimini tashkil etadi. 2.2-tarhda bu tizimning tuzilishi tasvirlangan. 
 
O‘zbekiston 
Davlat 
Statistika  Qo‘mitasi  tizimi 
–  statistik  ma’lumotlarni 
ishlab 
chiqaruvchi 
va 
iste’molchilarga  yetkazib 
beruvchi fabrika 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                                           
 
 
 
 
 
 
 
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT STATISTIKA QO’MITASI 
Qoraqolpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent 
shahar statistika boshqarmalari  
Kadrlarni qayta tayyorlash va statistik tadqiqotlar 
markazi  
Tumanlar (shaharlar) statistika bo’limlari 
Qo’mita raisi 
Statistika kengashi 
Birinchi o’rinbosar 
(metadalogiya masalalari, 
umumiy statistik ishlar va 
MHT) 
Statistik ishlarni tashkil etish 
va metadalogiyasi boshqarmasi 
Milliy hisoblamalar 
boshqarmasi 
Umumiy statistik ishlar 
boshqarmasi 
Moliya va narxlar statistikasi 
boshqarmasi 
O’rinbosar (iqtisodiy real 
sektor va komunikatsiyarlar) 
Sanoat hududiy-iqtisodiy 
majmui statistikasi 
boshqarmasi 
Qishloq xo’jaligi va ekologiya 
statistikasi boshqarmasi 
 
Investitsiyalar statistikasi 
boshqarmasi 
 
Kommunikatsiya va xizmatlar 
sohasi statistikasi boshqarmasi 
 
O’rinbosar (demografiya, 
bandlik sohasi va ijtimoiy 
rivojlanish) 
Demografiya va mehnat bozori 
statistikasi boshqarmasi 
 
Aholi turmush darajasi, 
ijtimoiy soha va sotsiologik 
tekshirishlar statistikasi 
boshqarmasi 
 
Tadbirkorlik, kichik va xususiy 
biznes statistikasi boshqarmasi 
 
Rejim bo’yicha o’rinbosar 
Birinchi bo’lim 
Kadrlar bo’limi 
Ishchilar boshqarmasi 
EHM dasturliy-texnikaviy 
ta’minoti, statistik 
axborotlarni tayyorlash va 
chop etish Bosh 
boshqarmasi 
Tashqi iqtisodiy faoliyat 
statistikasi boshqarmasi 
 
Xalqaro hamkorlik bo’limi 
Buxgalteriya va moliyaviy-
iqtisodiy hisob va hisobot 
boshqarmasi 
2.2-tarh O’zbekiston davlat statistikasi tashkilotlarining tuzilishi
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
 
Davlat  statistika  qo‘mitasi  zimmasiga  quyidagi 
asosiy vazifalar yuklangan:  
 
-xalqaro statistika andozalari va qoidalariga mos 
ilmiy asoslangan statistika uslubiyati va ko‘rsatkichlar 
tizimini ishlab chiqish; 
 
-mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini ifodalovchi statistik axborotlarni yig‘ish, 
tayyorlash, saqlash va tahlil qilish; 
 
-davlat hokimiyati va idoralariga statistik axborotlarni taqdim etish (qonunlarga 
muvofiq); 
 
-respublikadagi  ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlarni  aks  ettiruvchi  statistik 
ko‘rsatkichlarning  haqqoniyligi,  xolisligi,  tezkorligi,  barqarorligi  va  o‘zaro 
bog‘liqligini ta’minlash; 
 
-xorijiy  davlatlar  statistika  xizmatlari  va  xalqaro  statistika  tashkilotlari  bilan 
statistika  axborotlarini  elektron  ayri  boshlashni  amalga  oshirish  hamda  axborotlar 
to‘plab borish; 
 
-respublikada  yagona  statistik  axborotlar  makonini  shakllantirish  va  qo‘llab 
quvvatlash; 
 
-milliy  hisoblamalar  tizimi  va  yakuniy  iqtisodiy  ko‘rsatkichlarni,  ularga 
bo‘lgan  talabga  e’tiboran,  ishlab  chiqish  hamda  respublikada  statistika  tizimini 
bosqichma-bosqich isloh qilish. 
O‘zbekiston  Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan  tasdiqlangan  “O‘zbekiston 
Respublikasi  Davlat  Statistika  qo‘mitasi  haqidagi  Nizom”da  davlat  statistika 
tizimining  boshqa  funksiyalari,  burch  va  vazifalari  batafsil  bayon  etilgan.  Davlat 
Statistika  qo‘mitasi  qoshida  Statistik  Kengash  tuzilgan  bo‘lib,  u  davlat  statistikasini 
rivojlantirish,  faoliyat  qilish  va  muvofiqlashtirish  masalalari  bo‘yicha  kollegial 
maslahatchi  tashkilot  hisoblanadi.  Uning  a’zolari  O‘zbekiston  Prezidentining 
Farmoni  bilan  tasdiqlangan  bo‘lib,  iqtisodiy  vazirlik  va  idoralarning  yetakchi 
mutaxassislari,  siyosiy  tashkilotlar,  jamg‘armalar  va  boshqa  jamoatchilik  vakillari, 
ilmiy tekshirish institutlari va oliy o‘quv yurtlarining olimlarini o‘z ichiga oladi. 
Ayrim  vazirliklar,  idora  va  korxonalarda 
statistika 
ishlari 
bilan 
maxsus 
bo‘linmalar 
shug‘ullanadi.  Ayniqsa,  sog‘liqni  saqlash,  suv 
xo‘jaligi,  respublika  yer  fondidan  foydalanish,  davlat 
moliyaviy resurslari, soliqqa tortish, pul aylanmasi va 
hokazolar  haqidagi  ko‘rsatkichlar  tegishli  ma’muriy-
idoraviy 
statistika 
tomonidan 
to‘planadi 
va 
umumlashtiriladi.
 
Davlat 
statistika 
qo‘mitasi 
ko‘p 
qirrali 
vazifalarni bajaradi 
Ma’muriy 
idoraviy 
statistika 
O‘zR 
Davlat 
statistika  qo‘mitasi  vakolat 
bergan  axborotlarni  o‘z 
tizimlmasi 
doirasida 
to‘playdi va taqdim etadi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

“O‘zbekiston  Respublikasini  amaliyotda  qabul  qilingan  hisob  va  statistika 
tizimiga  o‘tkazish  Davlat  Dasturi”  ishlab  chiqilgan  bo‘lib,  Vazirlar  Mahkamasining 
1994 yil 24 avgust 433-sonli qarori bilan tasdiqlangan. Bu dasturda ko‘zlangan asosiy 
tadbirlar  o‘tgan  davrda  amalga  oshirildi,  jumladan,  milliy  hisobchilikning  asosiy 
hisoblamalari  yaratildi,  moliya,  pul,  baholar  statistikasi  qaytadan  ishlab  chiqildi,  bir 
qator  tarmoq  va  soha  statistikalari  xalqaro  andozalar  asosida  isloh  qilindi.  Amalga 
oshirilmay  qolgan  masalalar  va  boshqa  yangi  tadbirlarni  o‘z  ichiga  olgan  “2005 
yilgacha  O‘zbekiston  davlat  statistikasini  isloh  qilish  tizimini  Kompleks  Dasturi” 
ishlab chiqildi. Hozirgi kunda hayotda amalga oshirilmoqda. 
 
Xalqaro  statistikani  tashkil  etish  masalalari 
Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti  (BMT)  va  uning 
ixtisoslashgan muassasalari, Xalqaro mehnat tashkiloti 
(MOT),  sog‘liqni  saqlash  butun  dunyo  tashkiloti 
(VOZ),  Oziq-ovqat  komissiyasi  (FAO),  maorif, 
madaniyat  va  fan  sohasida  hamkorlik  komissiyasi 
(YuNESKO)    hamda  boshqa  xalqaro  tashkilotlar  - 
Ovropa 
iqtisodiy 
hamkorligi, 
xalqaro 
valyuta 
fondi,butun  dunyo  banki,  iqtisodiy  hamkorlik  va 
taraqqiyot 
xalqaro 
tashkiloti 
va 
boshqa 
muassasalarning statistika xizmatlari diqqat markazida turadi. Ular turli mamlakatlar 
statistik  ma’lumotlarining  taqqoslamaligini  ta’minlash  maqsadida  xalqaro  andoza 
(standart)  va  tavsiyalarni  ishlab  chiqadi,  xalqaro  taqqoslashlarni  amalga  oshiradi, 
mamlakatlar  guruhi,  mintaqa  va  butun  dunyo  bo‘yicha  statistik  ma’lumotlarni  bosib 
chiqaradi.  Bosma  to‘plamlar  orasida  BMT  yilnomasi  Statistics  Yearbook,  butun 
dunyo banki yilnomasi International Financial Statistics (Yearbook), xalqaro valyuta 
fondi  blyuteni  Bulletin  of  IMF,  Xalqaro  demografiya  tashkiloti  yilnomasi 
Demographic  Yearbook,  Xalqaro  mehnat  tashkiloti  yilnomasi    Yearbook  of  Labour 
Statistics ayniqsa diqqatga sazovordir. 
 
Xalqaro  statistika  instituti  statistika  sohasida  xalqaro  ilmiy  markazdir,  u  1887 
yilda  tashkil  etilgan  bo‘lib,  asosiy  vazifasi  -  statistik  usullar  va  ishlamalarni 
unifikatsiyalash,  davlat  statistikasi  uslubini  takomillashtirish,  statistika  nazariyasi 
rivojlanishiga  ko‘maklashish.  Mustaqil  Davlatlar  Xamdo‘stligi  (MDX)  a’zo 
mamlakatlari  statistika  xizmatlari  faoliyatini  muvofiqlashtirish  bilan  1992  yilda 
tuzilgan  MDH  Statistika  Qo‘mitasi  shug‘ullanadi.  U  MDH  a’zo  -  mamlakatlari 
bo‘yicha statistik to‘plamlarni nashr etadi.