O‘zbekiston respublikasi o’liy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

XXR og‘ir sanoatida ishlab chiqarilgan asosiy mahsulotlarning yllik ko‘rsatkichlari
39
 
(1978-2006 yy.) 
Mahsulotlar 
o‘lchov 
birligi 
 
1978 
y. 
1990 
y. 
1997 
y 
2003 
y 
2006y
. 
Ko‘mir 
mlrd.ton. 
0,618 
1,08 
1,39 
1,66 
1,82 
Neft 
mln.t. 
104,0 
138,3 
158 
170 
178 
Elektroenergiya 
mlrd.kvt.
s. 
256,6 
621,2 
1132 
1910 
2009 
po‘lat 
mln.t. 
31,78 
66,3 
59,9 
222,3 
 381,5 
sement 
mln.t. 
65,2 
209,7 
 
380,1 
862,0 
889,3 
Yirik va o‘rta shaklli 
traktorlar 
ming 
dona 
113 
319 
1490 
488 
5075 
Avtomobillar 
ming 
dona 
  149 
514 
264 
444 
495 
Rangli televizorlar 
ming 
dona 
  3,8 
10,38
6 
22,1
65 
65,42
40 
68,54
30 
Kimyoviy o‘g‘itlar 
mln.tonn 
8,6 
18,7 
28,5 
42,0  
 53,9 
Jadval 10.4.3. 
Xitoy yirik sanoat korxonalaridagi 2003-2006 yillardagi 
yaratilgan qo‘shimcha qiymati
40
 
 
2003 yilda. 
2006 yilda 
nisbiy 
qiymat (100 
mln.yu.) 
o‘tgan 
yilga 
nisbatan % 
da 
nisbiy 
qiymat (100 
mln.yu.) 
o‘tgan 
yilga 
nisbatan % 
da 
Sanoatdagi qo‘shimcha qiymat 
41045 
17,0 
96538 
17,1 
Jumladan: kontrol paket 
aksiyalari davlatga tegishli 
bo‘lgan davlat korxonalari 
19408 
14,3 
21850 
11,3 
Hissador tizimdagi korxonalar 
16878 
18,3 
17860 
13,5 
Chet el kapitali qatnashuvidagi 
va Gonkong, Aomen va Tayvan 
tadbirkorlari kapitali 
11174 
20,0 
16809 
12.8 
Jumladan yengil sanoat 
4650 
14,6 
6200 
12,6 
                                                 
38
, Xitoy milliy statistika byurosining  2007 y. ma’lumoti. 
39
 
Мировая экономика: прогноз до 2020 года.М., “Магистр”, 2007 ., 425 с. 
40
. Xitoy milliy statistika byurosining. ma’lumotlari asosida tuzilgan. 

 
87 
korxonalari 
Og‘ir sanoat korxonalari 
6524 
15.1 
8609 
16.4 
Jadval 10.4.4. 
Xitoy avtomobilsozlik korxonalarida 2006 yilda avtomobil ishlab chiqarish holati
41
 
Korxonalar 
Ishlvab chiqarildi 
(10 ming dona) 
O‘tgan yilga 
nisbatan ( % da) 
1.”Shanxay Folksvagen” 
70,2 
28 
2. Xitoy 1-avtomobil 
“Folksvagen”birlashmasi 
34,8 
36 
3. “Djeneral motors” Shanxay kompaniyasi 
18.5 
42 
4. Tyanszin 1-avtomobil kompaniyasi 
19,8 
24 
5. Guanchjou “Xonda avtomobil 
kompaniyasi” 
16.0 
31 
6. “Shandun” avtomobil kompaniyasi 
12,1 
22 
7. “Chanan” avtomobil kompaniyasi 
11 
12 
Ekspertlar tomonidan olib borilgan taxlil natijalariga ko‘ra, suv xo‘jaligi sohasidagi, transport 
kommunikatsiyasi va shaharlar qurilishidagi yirik ob’ektlarni qurish ishlarini amalga oshirish Xitoy 
og‘ir sanoatining keyingi barqaror rivojlanishi uchun zamin bo‘ladi. 2005 yilda o‘zi yuk tashuvchi 
vazifali mashinalarga, buldozerlarga, yuk ko‘taruvchi kranlarga bo‘lgan talab 160 mingtani tashkil 
etdi. 
Xitoy og‘ir sanoati ishlab chiqarish sur’atlari 2005 yilning may oyi ma’lumotiga ko‘ra 17,4% ni 
tashkil etdi, ushbu vaqt mobaynida butun sanoat mahsulotlari qiymati 570,2% mlrd. yuanga teng 
bo‘lib, (68,9mlrd.) ushbu ko‘rsatkich o‘tgan yilga nisbatan 16,6% ga o‘sgan. Aytish lozimki, Xitoy 
og‘ir sanoati, uning yengil sanoatiga qaraganda tezroq rivojlanib, uning miqyosli kundan-kunga 
kengaymoqda. U dunyoda po‘lat, ko‘mir, sement ishlab chiqarishda yirik ishlab chiqaruvchiga 
aylandi. 
10.5.  Xitoy sanoati yetaksi tarmoqlarining rivojlanish xususiyatlari: 
a) Og‘ir sanoati: Mashinazsozlik sanoati, metallurgiya, ko‘mir qazib olish, neft va gaz 
sanoati, kimyo sanoati, elektronika, energetika; 
Xitoy sanoati 2 ta asosiy sanoat tarmoqlarini, yani, og’ir va yengil sanoat tarmoqlarini o’z ichiga 
olib,  Xitoyda og‘ir sanoat asosan, quyidagi tarmoqlarni qamrab  oladi: elektroenergetika; 
metallurgiya (qora va rangli); kimyo sanoati; mashinasozlik; aviakosmik; neft-gaz, neft-  kimyosi; 
avtomobilsozlik; kemasozlik va boshqalar (ularninn soni hozirgi kunda 110 tadan iboratdir). 
Xitoy yoqilg‘i-energetika kompleksining asosiy yo‘nalishlari bu: ko‘mir, neft va gaz qazib olish 
hamda elektr energiyasini ishlab chiqarish bo‘lib, ular orasida yetakchi o‘rinda asosiy energiyani 
tashuvchi energiya rolini ko‘mir egallaydi. Bu mahsulotni qazib olish bo‘yicha Xitoy dunyoda 1-
o‘rinda turadi.  
Uning  ko‘mirni  qazib olish konlari asosan, mamlakatning Shansi provinsiyasidagi Datsin 
shaxtasi, Xebeydagi -  Xayluan, Xenandagi -  Pindinman, Anxoydagi -  Xuaybey,  Shandundagi  - 
Yanbichjou, Szyanchudagi -  Syuychjou, Xeylunszyandagi -  Szyasi, Lyaonindagi -  Tefa shaxtalari 
bo‘lib, ular 16 ta yirik ko‘mir qazib olish markazlaridan iboratdir. 
Yirik miqyosda ko‘mir qazib olish mamlakatda 2 ming yil ilgari boshlangan bo‘lib, uni qazib 
olish hajmining kengayishi faqatgina 1949 yildan boshlandi. 1949 yilda uni qazib olish 32,4 
mln.tonnani tashkil etgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich bo‘yicha mamlakat dunyoda 9-o‘rinni egallagan. 
1985 yillargacha ko‘mir qazib olish hajmining yillik o‘sishi 9,6% ni tashkil etgan bo‘lsa, hozirgi 
kunga kelib, uning yillik o‘sish sur’ati 2 baravarga ortdi va u 20,8 % ni tashkil etmoqdadir. 
Sanoatni turli xil ehtiyojlarini qondirish uchun mamlakatda yirik donali va kukunli ko‘mir turlari 
ishlab chiqarila boshladi. Ko‘mirni qayta ishlab chiqarish jarayonlari, ya’ni, uni gazlashtirish, 
tozalash ishlari rivojlantirildi 
Xitoy og‘ir sanoatining ikkinchi yo‘nalishi bu - neftni qazib olish sanoati bo‘lib, u XX asrning 
boshlarida vujudga kelgan, uning rivojlanishi esa, ancha sust kechgandir. Sababi,  ushbu sanoatni 
rivojlantirish uchun moddiy-texnik baza uncha rivojlanmagan edi. 
                                                 
41
 Xitoy milliy statistika byurosining ma’lumotlari asosida tuzilgan 

 
88 
1950 yillarda uni qazib olish yiliga atigi 120 ming tonnani tashkil etar edi. Mamlakat iste’moli 
uchun yetmaydigan qismi esa, chetdan import  qilinar edi. Eski Xitoyda atigi 3 ta uncha katta 
bo‘lmagan neft konlari mavjud bo‘lgan, ular asosan, Gansu provinsiyasidagi Yuyminda, Shansidagi 
-  Yanchanda va Sinszyandagi -  Dshanszida joylashgan edi. Undan tashqari, 2 ta gaz qazib olish 
konlari ham mavjud bo‘lib, ular Sichuandagi -  Shiyugou va Shendeman konlari hamda Shimoliy-
Sharqiy Xitoyda joylashgan sun’iy suyultirilgan yoqilg‘i ishlab chiqaruvchi bir necha zavodlardan 
iborat edi. 
1950 yillarda neft qazib olish ishlariga e’tibor ancha kuchayib, Sinszyandagi Qoramay yangi neft 
koni, Sinxaydagi - Denxu, Yuymindagi - Yursya konlari ham ishga tushirildi.  
Xitoyda neftni qazib olish sanoati ikkiga bo‘linadi, ular quruqlikda va dengizdan neftni qazib 
olishdan iboratdir. Quruqlikda neft qazib olish Xitoyning 20 ta provinsiyasida, avtonom rayonlar va 
markazga bo‘ysunuvchi shaharlarda amalga oshiriladi. Hozirgi kunda mamlakatda 16 ta yangi neft 
konlari ochilgan bo‘lib, ular Datsin, Dagan, Shenli, Tszilin, Lyaoxe, Shimoliy Xitoy, Chjunguan, 
Xenan, Tsyanxan, Tszyansu, Sinszyan, Sinxay, Yuymin, Chansin, Yanchan va Sichuanda 
joylashgandir. 
Dengizdan neft qazib olish esa, 1960 yillardan boshlangan bo‘lib, u konlar asosan, Boxay 
ko‘rfazi, Xitoy daryosi, Janubiy Xitoy daryosi va Sariq dengiz atroflariga joylashgandir. 
Xitoyda neft qazib olish 1978 yilga kelib, -  100 mln. tonnani tashkil etdi, 1998 yilda -  125 
mln.tonnani va hozirgi kunda 181 mln.tonnani tashkil etmoqdadir va bu ko‘rsatkich bo‘yicha Xitoy 
dunyoda 6-o‘rinni egallamoqda. Neft va gazdan foydalanish hisobiga mamlakatdagi 23% energiya 
ular orqali ishlab chiqilmoqdadir. Xitoying neftni qayta ishlab chiqarish sanoati ancha bo‘sh 
rivojlangan bo‘lib, ular asosan, Yuymin, Dalyan va Fushundagi mayda zavodlarda qayti ishlanar edi. 
Ularning umumiy quvvati yiliga 200 ming tonnani tashkil etar edi.  
Hozirda Xitoyning neftni qayta ishlash korxonalari Dasin neftni qayta ishlash bosh kompaniyasi, 
“Dunfanxun” zavodi, “Yanshan” Pekin neftni qayta ishlash kompaniyasi, Shanxaydagi “Gaotsyao”, 
Lanchjou, Nankin, Yanlin, Silyuy neftni qayta ishlash kompaniyalaridan iboratdir. 
Elektroenegetika sanoati –  gidrolelektrostansiyalar (suv), issiqlik va atom elektrostansiyalari 
orqali energiya ishlab chiqarilmoqda. Mamlakatda 1940 yilardan boshlab,  katta quvvatga ega 
bo‘lgan minglab gidro, issiqlik stansiyalari  ishga tushirildi. O‘zining gidroenergetika resurslari 
bo‘yicha, Xitoy dunyoda 1-o‘rinni egallamoqda, uning quvvati 676 mln.kvt.t.ni tashkil etadi. 92% 
gidroenergetik resurslar Xitoyning Janubiy-G‘arbida, Markazida va Shimoliy-Sharqida 
joylashgandir. Shular bilan bir qatorda,  mamlakatda  yangi  atom energostansiyalari ham qurilib 
ishga tushirilmoqda. 
Xitoyning Yantszi daryosiga va uning oqimlariga mamlakat gidroresurslarining 53,3% i to‘hri 
keladi. Undan keyin Sangpo daryosi, Nutszyan va Lantszyan daryolari turadi. Issiqlik energiyasini 
ishlab chiqarishda asosan, ko‘mir va neftdan foydalanilmoqda. Issiqlik elektrostansiyalari 1950 
yillardan buyon ishlab, ilgari ularning quvvati uncha katta bo‘lmagan. 1970 yillarda Pekinda 
birinchi 200 ming kvt.t. quvvatga ega bo‘lgan GES ishga tushirildi. 
1975 yillarda Shanxay GESi (quvvati 300 ming kvt.s.), Baoshan va Yanbaoshan GES lari ishga 
tushirildi. Undan tashqari, mamlakatda uran konlari mavjud bo‘lib, ular asosida Guandun 
proqinsiyasida, Shimoliy Sharq va Sharqiy Xitoy  rayonlarida atom elektrostansiyalari ishga 
tushirildi. Xitoyda energiya yana shamol, geotermal energiya va to‘lqinlar kelib ketishi natijasida 
ham ishlab chiqariladi. 
Mamlakatda energiyani ishlab chiqarish tizimi mavjud bo‘lib, unda asosan, 220 va 110 ming 
voltlardan foydalaniladi. Shu bilan birga, 330 va 500 voltli elektruzatgichlar ham mavjuddir. 
Metallurgiya  -  Xitoyda bronza asri, ya’ni, u 3 ming yil ilgari, temir ishlab chiqarish esa, 2,5 
ming yil ilgari ishlab chiqarila boshlangandir. 1890 yilda Xanyan metallugiya zavodi ishga 
tushirilib, uning mahsuloti 7 mln. tonnani tashkl etgandir 
Sekin-asta Xitoyda mis, volfram, qo‘rg‘oshin, simob va boshqa metallar ishlab chiqarika 
boshlandi. 1949 yilda Xitoy po‘lat ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 26-o‘rinni (158 ming t.), 1985 
yilga kelib esa u, dunyodagi 4-o‘ringa chiqib oldi. 
Xitoy dengiz oldi shaharlarida :Anshan, Dalyan, Tanshan, Tyanszin, Shanxaydagi metallurgiya 
kombinatlari qatoriga yana ichki rayonlarda joylashgan Baotou, Tayyuan, Uxan, Chendu, Chunsin 

 
89 
va Panchjixua shaharlarida qurilgan metallurgiya kombinatlari kelib qo‘shildi va ularning umumiy 
quvvati 40 mln. tonnaga yetqazildi. 
Qora metallurgiya asosini Xitoydagi yiliga 1 mln. tonna ko‘mir ishlab chiqarish quvvatiga ega 
bo‘lgan 14 ta kombinat tashkil etadi. 
Hozirgi kunda Xitoy,  po‘latning 1000 dan ortiq sortini  va prokatning  20 000 dan ortiq turini 
ishlab chiqarmoqda. 
Xitoyda metall ishlab chiqaruvchi bir qator zavodlar ham qurilib ishga tushirildi. Bular 
alyuminiy ishlab chiqaruvchi zavodlar bo‘lib, ular Lyaonin, Xeylunszyan, Shandun, Xenan, 
Sichuan, Guychjou va Gansida joylashgandir. Mis ishlab chiqaruvchi markazlar Dayoda, Tullinda, 
Bayinda, Dunchunsida va Desinda tashkil etildi.  
Qo‘rg‘oshin ishlab chiqaruvchi yirik markaz esa, Yunnan provinsiyasidagi Geszyu hisoblanadi. 
Szinchuan va Gansu –  nikel ishlab chiqarish bo‘yicha yetakchi shaharlar, Szyansi esa, volfram 
ishlab chiqarish, Guychjou- simob ishlab chiqaruvchi markazlar ga aylandi. 
Mashinasozlik – 1865 yilda Tsin hukumati davrida mamlakatda mashinasozlik byurosi mavjud 
bo‘lib, 1949 yilgacha ular faqatgina mayda ta’mirlash ishlari bilan shug‘ullanib kelishgan. XXR 
tashkil topgandan so‘ng, mamlakatda 110 mingdan ortiq korxonalar, stanok parklari qurildi va ishga 
tushirildi.  Bu tarmoq bugun mamlakatni ehtiyojini 4/5 qismini qondirib kelmoqda. Ushbu tarmoq 
quyidagi mahsulotlarni ishlab chiqarmoqda: tog‘-kon qazib olish uskunalari; metallurgiya 
uskunalari; neft qazib olish uskunalari; kimyo sanoati uskunalari, metall kesuvchi stanoklar; temir 
presslovchi stanoklar, energetika uskunalari; traktorlar; fuqaro kemalari; ichki yonilg‘i dvigatellari; 
qishloq xo‘jalik mashinasozligi; elektromashinasozligi; o‘lchov uskunalari va vositalari va h.k. 
lardir 
Hozirgi kunda Xitoy 130 tadan ortiq turdagi mashina va uskunalarni dunyoning 40 ta davlatiga 
eksport qilmoqda. 
Avtomobilsozlik – 1950 yilda Xitoyning Chanchun shahrida 1- avtomobil zavodi ishga tushirildi. 
Undan so‘ng Nankinda, Pekinda, Tszinanda va Shanxayda avtomobil zavodlari ishga tushdi va 
1975 yilda Xubeyda avtomobil dvigatellari zavodi ham ochildi. Hozirda mamlakatda  yuk 
avtomobillari, avtobuslar, djiplar, samosvallar va treylerlar ishlab chiqarilmoqda. Ular 6ta 
kategoriyali, 82 ta turdagi va 200 dan ortiq modifikatsiyalangan avtomobillardir. 
Kemasozlik.  Xitoyda bu sohaga XV asrda asos solingan bo‘lib, ular asosan,  Chjen Xe 
tomonidan 7 marta Janubiy Xitoy dengiziga katta flotni jo‘natish bilan boshlangan. XXR tashkil 
topgandan so‘ng, mamlakatda kemalarni ta’mirlovchi va yig‘ish ishlari bilan shug‘ullanuvchi bir 
necha kemasozlik korxonalari mavjud bo‘lib, ular Shanxay, Tyanszin, Guanchjou va Dalyanda 
joylashgan edi. Keyinchalik, ushbu korxonalar rivojlantirilib, ularning soni 520 taga yetqazildi. 
Hozirda bu sanoat Xitoy flotini turli  shakldagi harbiy kemalar bilan ta’minlab, hattoki, eksportga 
ham mahsulot chiqarmoqda. 
Elektronika sanoati  –  bu sanoatga 1980-yillarda davlat tomonidan ahamiyat kuchaytirildi, 
1985-  yillarga kelib esa, Xitoyda 2600 ta korxona tashkil topdi. Ushbu soha dengiz oldi va ichki 
rayonlarda ham rivojlandi. Ular asosan, Shanxay, Pekin, Tyanszin, Chzyansu, Guandun, 
Chjenszyan, Lyaonin, Shandun, Fuchzyan va Xubeyda joylashgandir. Bu sohaning asosiy 
mahsulotlari: 
- 
radarlar va boshqaruv jihozlari, raketa, samolyotlar, dengiz kemalari va turli qurollar 
uchun elektron uskunalar; 
- 
navigatsiya va aloqa uskunlari; 
- 
kompyuterlar, raqamli mashinalar, ahborot protsessorlari; 
- 
televizion va radioni uzatish uskunlari, magnitofonlar, videokameralar, fotoapparatlar, 
radiodatchiklar va h.k.; 
- 
800 turdagi mahsulotlar; 
- 
700 turdagi elektron lampalari; 
- 
600 turdagi yarim o‘tkazuvchan dissektorlar 
- 
400 turdagi integral sxemalar; 
- 
500 turdagi o‘lchov jihozlari va h.k. 
Kimyo sanoati – 1949 yilda mamlakatda bir necha kimyo zavodlari va bir qator sulfat kislotasi 
va soda, o‘g‘itlar ishlab chiqaruvchi ustaxonalar va sexlar mavjud edi. Ko‘pgina kimyo mahsulotlari 

 
90 
tashqaridan import qilinar edi. XXR si tashkil topgandan so‘ng, bu sanoatga katta ahamiyat berilib, 
mamlakatda sekin – asta bir butun qudratli kimyo industriyasi tashkil topdi.  
Ushbu tarmoq 30 mingdan ortiq turdagi mahsulotlarni ishlab chiqara boshladi. Bu sohaning yalpi 
mahsuloti hajminning o‘rtacha yillik o‘sishi 1952-1985 yillar mobaynida 15,1% ni, 2000-2007 
yillardagi o’rtacha yillik o’sishi 12% ni tashkil etdi. Xitoy kimyo sanoatining eng yirik markazlari 
Shanxay, Pekin, Tyanszin, Sindao, Dalyan va Shenyanlar hisoblanadi. 
Qurilish materiallari sanoati. Bu sanoat asosan g‘isht, cherepitsa, sement, oyna va yangi 
qurilish materiallarini ishlab  chiqaradi. Sement ishlab chiqarish bo‘yicha Xitoy hozirgi kunda 
dunyoda 1-o‘rinni egallamoqda.  
Mamlakatning deyarli hamma hududlarida Tibet va Ninsya –Xuey avtonom rayonlaridan 
tashqari katta yoki o‘rta hajmli sement zavodlari mavjud bo‘lib, ular 3 ta turdagi silikatli, fosfatli va 
loyli sement ishlab chiqaradi. Xitoyning sementga bo‘lgan ehtiyojini kundan-kunga oshib borgani 
bilan, u faqat kishi boshiga 140 kg. ni tashkil etmoqda, dunyo bo‘yicha esa, bu ko‘rsatkich o‘rtacha 
210 kg. ni tashkil etmoqda. Qolgan yetishmovchilikni Xitoy uni import qilish bilan to‘ldirmoqda. 
Undan tashqari, mamlakatda g‘isht va pishirilgan loydan tayyorlanadigan cherepitsalar ham 
ishlab chiqariladi va ular devor va uy tomlarini yopishda ishlatiladigan materiallarning 90% ini 
tashkil etadi. 1985 yilda Xitoyda 294,2 mlrd.dona g‘isht va 30,51 mlrd.dona cherepitsalar ishlab 
chiqarildi. Mamlakatda g‘isht va cherepitsalarni ishlab chiqaradigan 20 mingdan ortiq korxonalar 
faoliyat ko‘rsatib, ularning ¾ qismi jamoa korxonalari hisoblanadi. 
Aviatsiya va kosmik sanoat. Bu tarmoqning yuzaga kelishi 1950 yillardan boshlangan bo‘lib, 
bugungi kunda u, harbiy va grajdan samoletlari, qiruvchi samoletlar, shturm qiluvchi, razvedkachi, 
passajir va transport samoletlarini ishlab chiqarmoqda. Ulardan tashqari, bu sanoat yana, o‘quv 
mashg‘ulotlari samoletlari va vertoletlarini ham yetkazib bermoqda. Passajir “Yun -7” samoleti 
Sian avia qurilish kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo‘lib, u hamma Xitoy 
aviakompaniyalarida asosiy samoletlar turi sifatida shuxrat qozongandir. 
1979 yildan boshlab, Xitoy o‘zining aviatsiya sanoati mahsulotlarini jahon bozoriga olib chiqa 
boshladi. Xitoy aviakompaniyasi dunyoning 70 dan ortiq davlatlari bilan texnik - iqtisodiy va savdo 
aloqalarini o‘rnatgandir. Grajdan aviatsiyasi samoletlari dunyoning 10 dan ortiq davlatlariga eksport 
qilinmoqda. Bu sanoat AQSh ning “Boing” aviakompaniyasining, Germaniya, yevropa passajir 
aviakompaniyalari va fransuz kosmik kompaniyasining buyurtmalarini bajarmoqdadir. 
Sekin  –  asta og‘ir sanoatning an’anaviy tarmoqlari o‘rnini yangi texnika va texnologiyalarga 
asoslangan tarmoqlar, ilg‘or qayta ishlab chiqarish tarmoqlari egallamoqda. Keyingi 10-yillikda 
o‘rta va kichik yangi ilmni sig‘imi katta bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar 
ahamiyatli tarzda rivojlanishi ko‘zda tutildi. 
Taniqli nemis olimi  Gofmanning nazariyasiga ko‘ra, agar mamlakat og‘ir sanoatining yalpi 
sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmidagi salmog‘i 50% ni tashkil etsa, mamlakat o‘rtacha 
industriallashtirish bosqichiga yetganligini va agar, ushbu salmoq 2/3 ni taskil etsa, mamlakatda 
industriallashtirish jarayoni asosan, tugatilganligini anglatadi. Gofman koeffisienti bo‘yicha, yengil 
va og‘ir sanoatdagi foydalanish nisbati 0,5 ga teng bo‘lsa, koeffisient  -1 ga teng bo‘ladi, agar 
tarmoq salmog‘i 2/3 ga teng bo‘lsa –  koeffisient  –  2 ga teng bo‘ladi va 100% ni qoplaganda – 
koeffisient 3 ga teng bo‘ladi.  
1975 yillarda Yaponiyada Gofman koeffisienti 3 ga teng bo‘lgan, 1985 yillarda esa, “Osiyodagi 
kichik to‘rtlik” davlatlarida ushbu koeffisient 2 ga teng bo‘lgan va bu davlatlarda industriallashtirish 
jarayoni tugatilgan. Xitoyda esa, ushbu industriallashtirish jarayoni 2010 yilda tugatilishi ko‘zda 
tutilgan. Hozirgi kunda Xitoyda Gofman koeffisienti 1,25% ga yetgan bo‘lib,  industiallashtirish 
jaraeni o‘zining o‘rta fazasiga yetdi. 
Mana shu maqsadlarga erishish uchun, kelajakda Xitoy sanoatiga katta hajmda yoqilg’i-
energetik resurslar kerak bo‘ladi, ya’ni masalan neft, uning importi hozirgi kunda 45 mln. tonnani 
tashkil etib, o‘zida ishlab chiqarilgan neft 200 mln. tonnaga yetkazish imkoniyatiga ega. 
Agar, rivojlangan davlatlardagi neft iste’molini aholi jon boshiga yiliga1 tonna to‘g‘ri kelishini 
e’tiborga olsak, kelajakda Xitoyga yana 1,2 mlrd. tonna neftni import qilishga to‘g‘ri keladi, bu esa 
dunyo neft savdosi hajmiga tengdir. 
Garchi, umumiy ishlab chiqarish miqyosi katta bo‘lsa ham, mamlakat sanoat mahsulotlarining 
aholi jon boshiga iste’moli ko‘rsatkichi hali ham rivojlangan davlatlarga qaraganda sezilarli 

 
91 
darajada orqadadir. Masalan, energiya iste’moli bo‘yicha – 1 t. shartli yoqilg‘ini iste’moli bo‘yicha 
Xitoy  Amerika darajasidan 10%, Yaponiya darajasidan 25% orqada qolgandir. Metall prokati 
iste’moli bo‘yicha – 83 kg. ni tashkil etib, u Amerika iste’molidan 21%.ga, Yaponiya iste’molidan 
11,2% ga pastdir.
42
 
Buning asosiy sababi, o‘sha davrdagi korxonalarning tarqoqlik darajasini yuqoriligi, mayda 
korxonalarning ko‘pligi va eng asosiy sabab esa, bu ishlab chiqarish samaradorligining pastligi edi. 
Hozirgi  paytda Xitoyda metallurgiya sanoati bo‘yicha 1700 ta korxona mavjud bo‘lib, ulardan 
faqat 60% gina 200 ming tonna po‘lat eritish quvvatiga egadir. Avtomobil ishlab chiqarish esa, 122 
ta ob’ektlarga bo‘lingandir. 
Umuman olganda, xitoy sanoatining rivojlanishida o‘sishning ekstensiv tipi bo‘yicha omillarni 
ustunligini qisqartish muammosi bugungi kunning dolzarb masalasi bo‘lib qolmoqda va bu 
hukumat tomonidan sanoatlashtirish siyosatining quyidagi yo‘nalishlarini rivojlantirishni ko‘zda 
tutadi: 
• Industriallashtirish jarayonida «sifat» bosqichiga o‘tish va ishlab chiqarishni axborot bilan 
ta’minlash; 
• Mavjud tarmoqlarni texnik jihatdan qayta qurish va yangi ilm-fan sig‘imi katta tarmoqlarni 
yaratish;  
• o‘z ilmiy va texnik ishlanmalariga e’tiborni qaratish va ular asosida yangi texnikalar yaratish; 
• Xom ashyo balansidan rasional foydalanish asosida yirik va mayda qayta ishlash korxonalarini 
qayta qurish;  
• Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchi «zamonaviy korxonalar tizimi»ni shakllantirishdan iboratdir. 
Xullas, Xitoy sanoati va ayniqsa, uning og‘ir sanoatining rivojlanish kelajagi oldida ko‘plab 
muammolar mavjud bo‘lib, ularni qay tarzda hal qilish ko‘p jihatdan yangi izlanishlar olib borish, 
kapital, kishilik va energetik resurslaridan oqilona foydalanishni talab qiladi. Xitoy sanoatlashtirish 
siyosatining hamma yutuqlarini e’tiborga olish bilan birga, shuni ta’kidlash joizki, mamlakatdagi 
industriallashtirish jarayoni hali ham tugallanganicha yo‘qdir. Xitoy iqtisodchilarining fikricha, bu 
jarayon «oraliq bosqichida» qolmoqda, ya’ni u «miqdoriy» o‘sishdan «sifat» bosqichiga o’tish 
arafasidadir. Bu holatni biz mamlakatning bandlik strukturasidan ko‘rishimiz mumkindir. 
b) Yengil sanoat: oziq-ovqat, tekstil sanoatlarining rivojlanish xususiyatlari 
1980 yilda Xitoy yengil sanoati mahsulotlarini aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan ulushi 10 
marotaba oshdi. Yengil sanoat tarkibida ham qator o‘zgarishlar yuz berdi. 1949 yildan so‘ng, yengil 
sanoat korxonalari ob’ektlari provinsiya va mintaqalarla hamda markaziy xududlarda tashkil etildi. 
Shu davrga kelib, Shanxay, Tyanszin, Pekin va Guanchjou shaharlari mustahkam sanoat asosiga 
ega bo‘lib, bunga ko‘p jixatdan aholi sonining ortishi, texnik tarakqqiyot va transport turlarini keng 
rivojlanishi orqali erishildi. Xitoy yengil sanoati qadimiy an’analarga ega bo‘lib, u aslida Xitoy 
iqtisodiyotining an’anaviy tarmog‘i hisoblanadi 
Xitoy yengil sanoati o‘z ichiga 44 ta tarmoqni qamrab olgan bo‘lib, u 200 mingtadan ortiq 
tovarlarni ishlab chiqaradi. Ular quyidagilardan iboratdir:  
•  qog‘oz ishlab chiqarish; 
•  maishiy mashinalar; 
•  osh tuzi; 
•  oziq-ovqatlar; 
•  maishiy ishlarga mo‘ljallangan silikat; 
•  yoritgich apparatlari; 
•  maishiy kimyo mahsulotlari; 
•  charmdan va junli mahsulotlar; 
•  madaniy tovarlar; 
•  san’at tovarlari; 
•  maishiy elektr jihozlari; 
•  tamaki ishlab chiqarish; 
•  paxta sanoati mahsulotlari va boshqalar. 
                                                 
42
  Xitoy milliy statistika byurosining ma’lumotlari, 2008 y. 

 
92 
Xitoy yengil sanoati mahsulotlarining katta qismi, ya’ni, chinni, soatlar, chemodanlar, charm 
mahsulotlari, oyoq-kiyim, o‘yinchoqlar, metall mahsulotlar, yoritgichlar, ko‘zoynaklar, maishiy 
elektr jihozlari dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlari va xududlariga eksport qilinadi. 1997 yilda 
eksport qilingan mazkur sanoat mahsulotlari hajmi 53 mlrd.AQSh doll.ni tashkil etdi.  
Buning barobarida Xitoy yengil sanoati unga qanchalik davlat tomonidan yordam berilishiga va 
ushbu sohaga sarmoyalar kiritilishiga qaramasdan, 1990 yillar oxirlarida, baribir rivojlangan 
mamlakatlarning, ya’ni AQSh ning tekstil va yengil sanoati tarmoqlaridan ancha orqada edi. Ya’ni, 
o‘sha davrda AQSh da 6 mingdan ko‘proq mazkur soha korxonalari faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘lib, 
ular tarkibiga kichik oilaviy va zamonaviy yirik fabrikalar ham faoliyat ko‘rsatmoqda edi. Ular eng 
so‘nggi ishlab chiqarish uskunalari bilan jihozlangan bo‘lishlariga qaramasdan, uning yengil sanoati 
korxonalari borgan sari jahon bozorlarida o‘z o‘rinlarini (pozisiyalarini) yo‘qotib bormokda edilar. 
Bunga sabab, jahon bozoriga Janubiy Amerika hamda Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlarining 
yengil sanoati mahsulotlarini kirib kelishlaridir. Shu bilan bir vaktda ularning ishchi kuchi va 
tovarlari narxining boshka davlatlarnikiga nisbatan arzonligi jahon bozorida ushbu sanoat 
tarmoqlari mahsulotlarining YeI va AQSh lari mahsulotlariga raqobatbardosh bo‘la boshladi.  
So‘ngi yillarda mazkur davlatlarda ishlab chikarilgan tovarlar borgan sari ko‘payib borib, 
masalan, 1996-2002 yillar davomida Sharqiy va Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlaridan import 
qilingan tekstil tovarlari 85% ga, tayyor maqsulotlarni importi esa, deyarli 60% ga oshganini 
ko‘rishimiz mumkin. 
1996 yildan boshlab, Meksika davlati Xitoy tekstil va yengil sanaoti mahsulotlarini AQSh 
bozoriga olib kiruvchi asosiy davlatga aylandi. Jaxon Savdo Tashkilotining ma’lumotiga ko‘ra, 
2002 yilda AQSh tekstil va yengil sanoati tovarlarini import qilinishi bo‘yicha eng yirik davlatga 
aylandi. Buning asosiy sababi o‘sha yili AQSh o‘z ichki bozoriga 78,6 mlrd AQSh dollariga teng 
bo‘lgan mahsulotlarni import qilishi bo‘ldi. uning eksport hajmi esa, atiga 16,6 mlrd AQSh dollarini 
tashkil qilgandir. Shu sababli AQSh ning savdo balansidagi salbiy qoldig‘i - defisit qiymati 62 mlrd. 
dollarni tashkil qildi. Ulardan salkam  20% defisiti Meksika orqali olib kirilgan tovarlar hisobiga 
to‘g‘ri keladi. 
Agar biroz orqaga qaytib, mazkur sohaning 1956 yillar oralig‘ida rivojlanishiga nazar tashlasak, 
unda o‘sha davrlardayoq Xitoyda yengil sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishda hamkorlikning 
yo‘lga qo‘yilganligini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Shanxay yengil sanoati korxonalari 
Kontinental Xitoyning 144 ta industriallashgan korxonalari bilan iktisodiy hamkorlik ishlarini 
amalga oshirib kelgandir. Undan tashqari, Xitoyning Szyansu, Yunnan, Szilin, Chjeszyan va Gansu 
provinsiyalari bilan ham o‘zaro hamkorlik ishlari olib borildi.  
Hozirgi kunga kelib, Xitoyning Shanxay va Tyanszin shaharlarida yengil  sanoat tarmoqlari 
ancha ravojlangandir. Ammo ularning qo‘lga kiritayotgan yutuqlari bilan birga, ulardagi bir qator 
kamchiliklarni ham qayd etish lozimdir: xususan, ularga har doim ham xom-ashyo o‘z vaqtida 
yetkazib berilmasligi, deyarli ko‘pchilik korxonalarda ishlab chiqarish qo‘l kuchiga asoslangan va 
mehnat talab bo‘lib kelganligi, ulardagi uskuna va jihozlarning ma’naviy va jismoniy eskirganligini 
ta’kidlash mumkin. Bunday tovarlarni ishlab chiqarish ichki va tashqi bozorda ham yuqori 
talablarga ega bo‘lib,. bu turdagi tovarlarni ishlab chiqarish mamlakatning hamma xududlarida 
yo‘lga qo‘yilgandir, lekin ba’zi bir xududlarda tarmoqning ayrim turdagi mahsulotlarini ishlab 
chiqarishgina mavjud bo‘lgan.  
1949 yildan keyin, Shanxay, Szyansu, Guandun, Shandun, Lyaonin,Tyanszin va Pekin shaharlari 
yengil sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilib, ular mazkur mahsulotlarni 
eksporterlari hisoblanadi. Ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning hajmi yildan-yilga 
oshib bordi. Ammo, shunga qaramay ilgari iqtisodiyot ko‘rsatkichi past bo‘lgan Chjeszyan, Xebey, 
Fuszyan va Guansi shaharlarida yengil sanoatning rivojlanish tezligi 1980 yilgacha boshqalarga 
qaraganda nisbatan jadal bo‘lgan. 1980 yilga kelib, yengil sanoat tovarlarini ishlab chiqarishda 
Shanxayga teng keladigan xudud qolmadi. Mamlakatda ishlab chiqariladigan tovarlarning (umumiy 
hisobda) yiliga 14% i Shanxayga to‘g‘ri keldi. Undan keyingi o‘rinlarni Szyansu, Guandun, 
Shandun va Lyaoninlar egalladi. Mamlakatda ishlab chiqarilayotgan  tovarlarning 6-9 % i ularga 
to‘g‘ri keladi. Bulardan tashqari, mamlakatda yengil sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishda 
ulushlari 1% dan kam bo‘lgan xududlar ham mavjuddir. Xususan, ularga Tibet, Gansu, Ninsya, 

 
93 
Guychjou xududlari kirib, ular yiliga 2-4  % mahsulot ishlab chikaradi. Bu raqamlar talqini shuni 
ko‘rsatadiki, Xitoydagi yengil sanoat tovarlarini ishlab chiqarish darajasi turli xil rivojlangandir. 
Xitoyda bugungi kunda mazkur yo‘nalish boshqa yengil sanoat tarmog‘i rivojlangan davlatlarga 
nisbatan, ularning xom ashyo bilan ta’minlanish darajasi ancha yaxshi yo‘lga ko‘yilgan bo‘lib, 
uning tekstil sanoati tarmog‘ida tabiiy xom ashyoni ishlatish darajasi 60% ni tashkil etadi.  
Xitoy iqtisodiyotida uning tekstil sanoati muhim yo‘nalishlardan biri hisoblanib, bugungi kunda 
u jadal sur’atlarda rivojlanmoqda. Tekstil sanoati tarkibiga kiradigan uning jun va ipak matolarni 
ishlab chiqarish ham rivoj topib bormokda  
1985 yilda Xitoy yengil sanoatning yalpi mahsulotini qiymati 157,38 mlrd.yuan.ni tashkil etib, u 
1949 yilga nisbatan 36,7 marotabaga ko‘p demakdir. (jadval 10.5.1.) 
Jadval 10.5.1.