O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti «ijtimoiy fanlar» kafedrasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13 

II. MUSTAQIL TA’LIM JARAYONIDA ADABIYOTLAR BILAN 

MUSTAQIL ISHLASH USLUBIYOTI 

 

Malumki,  ijtimoiy  fanlardan  olingan  bilimlarni  puxta  egallashda  ma’ruza, 

amaliy  mashg‘ulotlar,  mustaqil  ishlash,  nazariy-ilmiy  anjumanlar,  o‘zaro  suhbatlar 

o‘tkazish,  radio-televidenie  orqali  beriladigan  ijtimoiy-siyosiy  eshittirish  va 

ko‘rsatuvlar, matbuotdan hamda internetdan keng foydalanish kabi turli yo‘nalish va 

uslubiyatlardan foydalanish mumkin.         

Adabiyotlar  bilan  mustaqil  ishlash  ikki,  ya’ni  keng  va  tor  ma’noga  ega  bo‘lib, 

keng  ma’noda  deganda,  umuman  bilimlarni  mustaqil  o‘rganish  tushuniladi.  Tor 

ma’noda  esa  birinchi  manbalar,  ijtimoiy-siyosiy  adabiyotlar  ustida  yakka  tartibda 

mustaqil o‘qish, ya’ni «aql-zakovat bilan ishlashga katiy kirishish» tushuniladi. 

Kitob  ustida  ishlash  uzoq  tarixga  borib  taqaladi.  Insoniyat  paydo  bo‘lishi  bilan 

o‘z  tarixi,  madaniyati,  fan  yutuqlarini  keyingi  avlodga  asosan  shu  kitob  orqali 

qoldirganlar.  Demak,  kitob  ustida  tinimsiz  ishlagan  kishigina  o‘z  bilimini  oshirib, 

mustahkamlab  boradi.  Misol  uchun  Sharqning  buyuk  allomalaridan  Abu  Nasr 

Forobiy,  Abu  Rayxon  Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  Ahmad  al-Farg‘oniy,  Mirzo 

Ulugbek, Alisher Navoiy va boshqalar tinimsiz mehnat orqali o‘z bilimlarini oshirib 

borganlar  va  yangi-yangi  muammolar  echimini  topishga  harakat  qilganlar.  Demak, 

biron-bir  fanni  egallashda,  uni  chuqur  va  har  tomonlama  o‘rganmoq  uchun  ko‘plab 

kitoblar bilan ishlash zarurdir. 

«Dinshunoslik»  fanini  o‘rganish  jarayonida  kitob  bilan  mustaqil  ishlash  eng 

avvalo  o‘quvchiga  juda  katta  tushuncha  beradi,  chunki  kitob  bir  avlodning  ikkinchi 

avlodga  vasiyati.  Biz  ko‘p  narsani  kitobdan  o‘rganamiz,  o‘z  dunyoqarashimizni, 

ongimizni,  bilimimizni,  manaviyatimizni  boyitamiz.  Adabiyot  bilan  mustaqil 

ishlashda fakat u yoki bu kitobdan olingan ma’lumot emas, balki ish jarayoni, uning 

usullari xam katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 

Bilimni  egallash  ikki  yo‘nalishda  bo‘lishi  mumkin:  berilgan  materialni 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri  yodlab  olish  va  faktlarni  tanqidiy  tahlil  qilib,  mustaqil  fikrlash. 

Birinchi  holda  material  passiv  egallandi,  faqat  yodlanadi,  ikkinchi  holda  esa  turli 

manbalardan  bilimlarni  tanqidiy  fikrlab  va  amalda  ongli  yondashib,  aniq  dalillar 

 

14 

asosida  boyitish  mumkin  bo‘ladi.  Haqiqatni  to‘g‘ri  anglab  etishda  bilimlarni  qat’iy 

ishonch bilan izlanish natijasida egallash nihoyatda katta ahamiyatga ega. 

Mustaqil  o‘qishda  xech  qachon  birinchi  manbani  chuqur  tahlil  qilmasdan  yoki 

mag‘zini  tushunmasdan  turib  muvaffaqiyatga  erishish  mumkin  emas.  Shu  tufayli, 

kitob  ustida  mustaqil  ishlash  bilan  materialni  og‘zaki  bayon  qilishni  aralashtirib 

yubormaslik,  o‘rganilayotgan  mavzuning  asosiy  masalalarini,  murakkab  nazariy 

koidalarini  egallab,  ularning  to‘g‘riligiga  ishonch  hosil  qilishga  erishish  zarur. 

Chunki  ayrim  talabalar  ma’ruza  va  amaliy  mashg‘ulot  darslari  bilan  chegaralanib 

qoladilar. 

Haqiqatdan  ham  ma’ruza  qanchalik  keng  qamrovli,  mukammal  bo‘lishga 

qaramay  unda  u  yoki  bu  muammo  bo‘yicha  asosiy  qoidalar,  ya’ni  cheklangan 

material  beriladi.  Shuning  uchun  ham  ma’ruza  kimnidir  qondiradi,  boshqa  birovni 

qondirmaydi,  birov  konspekt  qilishga  ulguradi,  birov  esa  yo‘q.  Demak,  materialni 

o‘rganish  uchun  ko‘prok  kitob  bilan  mustaqil  ishlashga  to‘g‘ri  keladi.  Mustaqil 

ishlashda  har  kim  kitob,  ya’ni  manba  bilan  o‘z  qobiliyati  va  ko‘nikmasiga  qarab 

ishlaydi,  birov  bir  vaqtning  o‘zida  bir  necha  kitobdan  foydalanish,  materialni  puxta 

egallash  uchun  ularni  qayta-qayta  o‘qishi  mumkin.  To‘g‘ri,  hamma  talaba  ham 

mustaqil ishga bir hilda tayyor bo‘la olmaydi, bu hol “Kadrlar tayyorlashning milliy 

dastur”ida  takidlaganidek,  “har  bir  o‘qituvchi-murabbiyning  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 

vazifasi,  talabani  mustaqil  ishlashga  ko‘nikma  hosil  etishga  har  tomonlama  uslubiy 

yordam  berish”ni  talab  etadi.  Chunki, hozirgi  zamon pedagogik  texnologiyasi shuni 

taqozo  etmoqda,  yoki  bu  o‘qituvchi  qanchalik  talabani  qiziqtira  olishiga  bog‘liq 

jarayondir. Malumki, inson ko‘p hollarda o‘zi qiziqqan ishga ishtiyoq bilan kirishadi. 

Shunday ekan, mustaqil o‘qish mahorati ham tinimsiz mehnat, izlanish, ko‘nikma va 

malum darajada chidam va tirishqoqlikni talab qiladi. 

Manba  ustida  mustaqil  ishlash  ko‘p  qirrali  bo‘lib,  o‘z  ichiga  ayrim  so‘zlarni 

tagiga chizish, matniga, hoshiyaga belgilar qo‘yish, reja tuzish, konspekt qilish kabi 

turli usullarni qamrab oladi. Tabiiyki, bu usullarning biri oson bo‘lsa, biri murakkab 

yoki uzoq mehnat talab qiladi. 

Mustaqil  ishlash  jarayonida  adabiyotlardan  foydalanishning  asosiy  mezoni  - 

maqsadli  bo‘lishi  kerak.  Biror  kitob  to‘g‘risida  umumiy  tushunchaga  ega  bo‘lish 

 

15 

uchun so‘zboshi va mundarijasini ko‘zdan kechirish, yangi material bormi, qoida va 

xulosalar  qanday  yoritilganligini  qarab  chiqish  kifoya  qiladi.  Agar  maqsad  uni 

chuqur  o‘rganish  bo‘lsa  vazifa  ham  kengroq  qo‘yiladi.  Berilgan  adabiyotlarni 

ayrimlari  bilan  chegaralanib  qolmasdan,  balki  to‘liq  tavsiya  etilgan  kitoblar  ustida 

mustaqil  ishlash  o‘z  samarasini  beradi.  Bunda  qiyinchiliklar  va  to‘siqlar  bo‘lishi 

tabiiy. Chunki mustaqil ishlash ko‘nikmasi birdaniga shakllanmaydi. Shuning uchun 

undan cho‘chimasdan, ishtiyoq bilan mehnat qilish, intizomga rioya etish, qo‘yilgan 

maqsad sari tinmay intilish, to‘siqlarni enga bilish kerak. 

Yana  bir  uslubiy  ko‘rsatma  shuki,  ijtimoiy-siyosiy,  tarixiy  manbalarga  oid 

kitobni  birdaniga  boshidan  oxirigacha  o‘qib  chiqishga  harakat  qilmasdan  turib,  uni 

bo‘lib-bo‘lib  o‘qish,  o‘rganish,  konspekt  qilish,  tezislar  tuzish,  belgilar  qo‘yish, 

tsitatalar olish, ularning mag‘zini chaqish, fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. 

Ijtimoiy-siyosiy  fanlardan  olgan  bilimlarni  boyitish,  to‘ldirish,  ilmiy 

dunyoqarashni  yanada  rivojlantirish,  jamiyat  taraqqiyoti  qonunlarini  yaxshiroq 

tushunish, mustaqil davlatimiz olib borayotgan ichki va tashqi siyosatni aniq anglab 

etish va boshqalar uchun zaruriy holdir. 

 

II.1. Adabiyotlarni mustaqil o‘qishda etibor berish kerak bo‘lgan jihatlar 

 

Manbani,  ya’ni  kitobni  mustaqil  o‘rganish  uchun  o‘qish  madaniyatini  chuqur 

egallash kerak. O‘qish madaniyati nima? Bu avvalo ko‘plab kitoblar ichidan kerakli 

materialni topa bilish,  ilg‘ab  olish va  kitobning  mazmunini  chuqur  tushunish,  uning 

qimmatli,  tarixiy,  ilmiy  tomonlargiga  etiborni  qaratish,  ustalik  bilan  ayrim  yozuvlar 

qilish, reja asosida konspekt tuzish, referat yozish demakdir. 

   Manbani  o‘qishda  faqat  u  yoki  bu  kitobni  o‘qib,  tor  doiradagi  bilimga  ega 

bo‘lib qolish bilan kifoyalanmay, balki har bir ishda bo‘lganidek, bu erda ham qunt 

bilan aqliy mehnat qilish juda ham zarur.   

   Manbalarni  o‘rganishda  uchraydigan  nomalum  ilmiy  tushunchalar,  siyosiy 

terminlar,  chet  el  so‘zlarini  tushunish  uchun  u  yoki  bu  kitob  yozilgan  davr  haqida 

yaxshi  tushunchaga  ega  bo‘lib,  uni  tahlil  eta  oladigan  mustaqil  fikrga  ega  bo‘lish 

talab etiladi. 

 

16 

      Qanday  qilib  notanish  kitobni  o‘qish  usuli  va  maqsadni  oldindan  aniqlash 

mumkin?  Ko‘p  hollarda  talabani  bu  ishga  ma’ruza  va  amaliy  mashg‘ulot  darslarini 

olib  boruvchi  o‘qituvchi  yo‘naltiradi.  Ma’ruza  yoki  amaliy  mashg‘ulot  jarayonida 

tavsiya  etilgan  kitoblar  yoki  manbalar  to‘g‘risida  qisqa  tushuncha  beradi.  Agar 

malum  masala  bo‘yicha  kitobni  mustaqil  tanlab  olish  zarur  bo‘lib  qolsa,  uni 

o‘qishdan  oldin  zarur  yoki  zarur  emasligini  muqovasi,  so‘zboshi,  so‘ngi  so‘z, 

mundarija va qisqa annotatsiyasi bilan tanishish orqali bilish mumkin bo‘ladi. 

   Mustaqil o‘qishda reja tuzish, tezis shaklida yozish yo‘llari ham bo‘lib,  unda 

asosiy  fikr  nihoyatda  qisqa  shaklda  beriladi  yoki  manbaning  asosiy  mazmuni  ifoda 

etiladi.  Konspekt  qilish  ham  mustaqil  ishlashning  muhim  usullaridan  biridir. 

Konspekt  qisqacha  yoki  keng  bo‘lib,  kitob  butunlay  o‘qib  chiqilgan  yoki  uni 

bo‘limlar  bo‘yicha  o‘qish  orqali  tuzilishi  mumkin.  Konspektda  hosil  qilingan 

tushunchani  yozib  borgan  ma’qul.  Ayrim  qoida,  xulosa,  raqam,  nom,  yillar  bundan 

mustasno albatta. 

   Shuni  aytish  kerakki,  o‘qituvchi  ma’ruza,  amaliy  mashg‘ulot  va  mustaqil 

ishlarni  tashkil  qilish  va  uni  nazorat  etish jarayonida,  ilg‘or,  iqtidorli talabalar  bilan 

ishlashni  yuqori  saviyaga  ko‘tarmog‘i  lozim.  Kafedradagi  navbatchilik  kunlarida, 

talabalar  bilan  o‘tkaziladigan  suhbat,  maslahat  darslarida  har  bir  talabada  mustaqil 

ishlash,  erkin  fikrlash  tuyg‘usini  shakllantirishi,  ilmiy  muloqotda,  munozarada 

qatnashish,  muayyan  mavzu  bo‘yicha  mustaqil  ishlash  ko‘nikmalarini  kamol 

toptirishi hozirgi zamon talabidir. Shundagina talabalarning mustaqil ishlash faoliyati 

ko‘zlangan maqsadga muvofiq bo‘ladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17 

III. MUSTAQIL TA’LIM JARAYONIDA TALABALARDA  TURLI  

MALAKALARNING  SHAKLLANTIRILISHI 

 

Talabalar    mustaqil    ta’lim    jarayonida    quyidagi    bir    qator    xususiyatlarni  

(malakalarni)    o‘zlashtirishlari    va    o‘zlarining    ilmiy-ijodiy    faoliyatlarini  

shakllantirishlari  ham  ko‘zda  tutiladi. 

Mustaqil  ta’limni  amalga  oshirish  jarayonida talabalar: 



 

Topshirilgan  vazifa  (mavzu)ni  o‘rganishda  auditoriyada  olgan  bilimlari  

(yoki    masalalar    (muammolar)ning  quyilishiga)    asoslangan    holda    mustaqil  

yondashishi; 



 

Topshirilgan    vazifa    (mavzu)ning    maqsadini    va    kutilayotgan    natijani  

oldindan  ko‘ra  bilishi (anglashi); 



 

Mustaqil    ta’lim    jarayonida    talaba    o‘zi    uchun    yangi    va    hali  

o‘zlashtirilmagan  bilim  va  ma’lumotlarga  ega  bo‘lishi; 



 

Auditoriyada    va    mustaqil    ta’lim    jarayonida    olgan    ma’lumotlari    va  

bilimini  qayta  ishlashi; 



 

Qo‘lga  kiritilgan  natijalarni  va  to‘plangan  ma’lumotlarni  tahlil  etishi; 



 

Mustaqil    ta’limni    amalga    oshirish    jarayonida    natijalar    to‘g‘risida  

mustaqil  fikrlay  bilish  malakasi  va  ehtiyojini  shakllantira bilishi; 



 

Topshirilgan    vazifa    (mavzu)ning    natijasi    (echimi)ni    oldindan    anglash  

va  uni  hal  qilish  yo‘llarini  izlay  bilishi; 



 

Yuqori    kurs    talabalarida    topshirilgan    vazifa    (mavzu)ni    ishlash  

jarayonida    fanning  metodologik  uslublaridan    foydalana    olish    malakasini 

shakllantira bilishi; 



 

Talabalarda  ijtimoiy  hayot  hodisalarini  bilib  olish,  ularning  mohiyatini  

tushuntirish  kabi  qoiliyatlarini  shakllantirishi; 



 

Mustaqil    tayyorgarlik    vaqtida    ma’lumotlarga    tanqidiy    yondashish    va  

xulosalar  chiqarish  malakasini  shakllantirishi; 

 

18 



 

Mustaqil    ta’limni    amalga    oshirish    (topshirilgan    vazifa    (mavzu)ni  

bajarish)  jarayonida  o‘zining  mustaqil,  shaxsiy  nuqtai-nazarini  (fazilatlari  yoki  

malakalarini)  shakllantira bilishi; 



 

Prezident    Islom  Karimov    asarlarida  tarix    faniga  oid  manbalarni  

o‘rganishda  ulardan  ilmiy-metodologik  asos    sifatida  foydalana  bilish  ko‘nikmasini 

shakllantirishi; 



 

Dastlabki  manbalar,  arxiv materiallari va tarixiy hujjatlar bilan  mustaqil 

ishlash  malakasini  shakllantirishi; 



 

Ilmiy  adabiyotlar  bilan  ishlash  va  ularni  tahlil  qila    olish    malakasini  

shakllantirishi; 



 

 Ilmiy    tadqiqot    ishlari,    dissertatsiyalar,    monografiyalar    va    boshqa 

manbalar  bilan  ishlash  va  xulosalar  chiqarish  malakasini shakllantirishi; 



 

Adabiyotlar  bilan  ishlash  malakasini  shakllantirishi; 



 

Manbalar  bilan  ishlash  malakasini  shakllantirishi; 



 

Vaqtli  matbuot  materiallari  bilan  ishlash  malakasini  shakllantirishi; 



 

INTERNET    tarmog‘idan    foydalangan    holda    ma’lumotlarni    olish    va  

ular  bilan  ishlash  malakasini shakllantirish; 



 

Mustaqil    ta’lim  jarayonida  axborot  texnologiyalari  va  kompyuterdan  

foydalangan  holda  jadvallar,  chizmalar,  diagrammalar,  slaydlar  va  boshqalarni  

yaratish  va  ularni  matnlarga  joylashtirish  malakasini  shakllantirish; 



 

Ilmiy  va  ijodiy  tafakkur qila olish  qobiliyatini  shakllantirishi; 



 

O‘quv  mehnati  (vaqt,  soat  taqsimoti)ni  to‘g‘ri  tashkil  etish  malakasini  

shakllantira bilishi; 



 

Bilim  va  malakani  amalda  qo‘llashga o‘rganishi; 



 

Ilmiy  ishlarni  yoza  olish  malakasini  shakllantirishga erishishi; 



 

Referat,  kurs  ishi,  bitiruv  malakaviy  ishi,  magistrlik  dissertatsiyalarini  

yozish,  maqola,  risola,  qo‘llanmalar  tayyorlay  olish  malakasining  yuzaga  kelishi  

va  iqtidorning  keng  qamrovli  bo‘lishiga erishishi; 



 

Mustaqil  ta’lim  jarayonida  qo‘lga  kiritilgan  natijalarni  himoya  eta olish  

malakasini shakllantirishi; 

 

19 



 

Auditoriyada,  to‘garaklarda,  ilmiy  anjumanlarda  o‘z  fikrini  bayon  eta   

olish qobiliyatini shakllantirishi; 



 

Ilmiy-pedagogik  mahoratni  shakllantirishi; 



 

Nutq madaniyati  va  mahoratini  shakllantirishi; 



 

Ilmiy  (intellektual)  mehnat  va  muomala  madaniyatini  shakllantirishi; 



 

Topshirilgan    vazifalarni    o‘z    vaqtida    bajarish    mas’uliyati    hissini  

orttirishi; 



 

Mustaqil    ta’lim    uchun    belgilangan    topshiriqlarni    bajarish    jarayonida  

o‘tmish,  tarixiy  jarayonlar  va  bugungi  kun  taraqqiyoti  jarayonlarini  bog‘lagan  

holda    milliy    g‘oya    va    uning    mohiyatini    to‘la    anglash    fazilatlariga    ega  

bo‘lishlari  ko‘zda  tutiladi. 

Albatta    yuqorida    keltirilgan    xususiyatlar    nisbiy    bo‘lishi    ham    mumkin. 

Mustaqil  ta’limni  amalga  oshirish  chog‘ida  har  bir  talaba  o‘z  imkoniyatlaridan  

kelib  chiqqan  holda  yana  boshqa  bir  qatorda  ijobiy  hususiyatlarni ham o‘zlarida  

shakllantirishlari  tabiiydir.  Bu  esa  ularning  kelgusida  etuk  va  har  tomonlama  

malakali  mutaxassislar  bo‘lib  etishishlarida  xizmat  qiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20 

IV. MUSTAQIL  TA’LIMNI  TASHKIL  QILISHDA PEDAGOG-

XODIMLARNING  FAOLIYATI 

 

Mustaqil    ta’limni    tashkil    qilishda    o‘qituvchining    roli    va    kasbiy 

(professional) mahorati  eng  ahamiyatli mas’uliyat  kasb  etadi.  Mustaqil  ta’limni  

to‘g‘ri    tashkil    qilish    va    talabalar    bilan    birgalikdagi    faoliyat    jarayonida  

muvaffaqiyatli  natijalarga  ega  bo‘lish  o‘qituvchidan  nafaqat  o‘zi  o‘qiyotgan  fan  

yuzasidan  chuqur  bilimga  ega  bo‘lishi,  balki  ayni  vaqtda  talabalar  bilan  ishni  

to‘g‘ri  tashkil  qilish,  har  bir  talabaning  iqtidori  va  qobiliyatini  imkon  qadar  

hisobga    olgan    holda    yondashishni    ham    talab    qiladi.  O‘qituvchi    fan    (kurs)  

yuzasidan    ma’ruza   va   seminar   (amaliy,  laboratoriya)    mashg‘ulotlari    jarayonida  

turli  pedagogik  texnologiyalar  va  interaktiv  uslublarni qo‘llagan  holda  har  bir  

talabaning    o‘ziga    xos    hislatlarini    aniqlashtirib,    mustaqil    ta’lim    bo‘yicha  

maslahat  darslarida  talabalarga  to‘g‘ri  yo‘nalish  ko‘rsata olsa,  mustaqil  ta’limni  

tashkil    qilishdan    ko‘zlangan    maqsadga    erisha    oladi.    Ya’ni    talabalarning  

mustaqil  ta’lim  yuzasidan  o‘zlashtirishlari,  ko‘zda  tutilgan  bilimlarga  to‘liq  ega  

bo‘lishlari,    pirovard    natijada    kelgusida    etuk    va    malakali    mutaxassis    bo‘lib  

etishishlariga  zamin  hozirlashi aniq. 

Yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda  fan  o‘qituvchisi: 



 

har  bir  talabaning    iqtidori    va    mustaqil    ta’limni    amalga    oshirishga  

qobiliyatini  aniqlashi; 



 

imkon    qadar    individual    tarzda    talabalarga    maslahatlar    (masalaning  

echimini  topilishi  uchun  yo‘nalishni  aniqlashi)  berishi; 



 

mustaqil ta’lim  uchun  aniq  va  muammoviy  mavzularni  tavsiya  etishi; 



 

mustaqil    ta’lim    mavzularini    belgilashda    fan    dasturi    va    ishchi  

dasturga  qatiy  rioya  etishi; 



 

ma’lumotlarni    to‘plash    va    ularni    klassifikatsiyalash    yo‘llarini  

o‘rgatishi; 



 

qo‘yilgan  masalani  ochish  uchun  tavsiya  qilinishi  mumkin  bo‘lgan  

adabiyotlar  haqida  ma’lumotlar  berishi; 

 

21 



 

adabiyotlar  bilan  ishlash  yo‘llari  haqida  tushuncha  berishi; 



 

manbalardan    foydalanish    jarayonida    etibor    berilishi    lozim    bo‘lgan  

jihatlar  haqida  tushuncha  berishi; 



 

matbuot    materiallaridan    foydalanish    chog‘ida    ma’lumotlarni    yig‘ish  

va    ularni  solishtirishi,    taqqoslash    va    xulosalar    chiqarish    to‘g‘risida    tushuncha  

berishi; 



 

rahbarlik qilish, nazorat va  tekshirishni  to‘g‘ri amalga  oshirishi; 



 

mavzular  yuzasidan  malum  vaqtlar  oralig‘ida  muloqot  tarzida  erkin  

suhbatlar  uyushtirib  borishi  va  talabalarning  fikrlariga  etiborli  bo‘lishi  mustaqil  

ta’limning  samarali  bo‘lishiga  asos  bo‘lishi  mumkin. 

 

IV.1. Mustaqil ta’limni tashkil qilishda aniq maqsadning belgilanganligi  

 

Mustaqil  ta’lim  shakli  talabalar  tomonidan  mustaqil  tarzda,  o‘qituvchining 

bevosita  ta’sirisiz  amalga  oshirishi  lozim  bo‘lgan  jarayon  hisoblansada,  biroq 

o‘qituvchi talabalarga  mustaqil ta’lim uchun belgilangan mavzularni topshirar ekan, 

mavzu  mazmunidan  kelib  chiqqan  holda  erishilishi  lozim  bo‘lgan  natijalarning 

umumiy  tavsifi,  bu  jarayonda  bajarilishi  lozim    bo‘lgan  vazifalar,  tavsiflangan 

natijalarga  erishish  yo‘llarining  taxminiy  uslublari  va  tavsiya  qilinayotgan 

adabiyotlar (manbalar) haqida umumiy tushuncha berib o‘tishi zarurdir.  

Bu  tavsiyalar  va  maslahatlar  talabalarning  mustaqil  holda  o‘zlashtirishi 

belgilagan  mavzularni  batafsil  o‘rganishlari    va  zaruriy  darajadagi  bilimga 

(ma’lumotga)  ega  bo‘lishlarini  osonlashtiradi.  Biroq  bu  jarayonda  o‘qituvchi 

belgilangan  mavzuni  o‘zi  tavsiflagan  holda  “aynan  shunday  bo‘lishi  kerak”  degan 

tushunchadan  talabalarni  holi  qilishi  zarur  va  ayni  vaqtda  talabalarga  mavzu 

yuzasidan erkin tadqiqot olib borishlari uchun etarli sharoit yaratishi lozim.  

Bu  holat  o‘z  navbatida  talabalarga  belgilangan  mavzu  yuzasidan  o‘z 

dunyoqarashlari  (yoki  o‘zlari  lozim  deb  hisoblagan  tushunchalar)  asosida 

ma’lumotlar  yig‘ish  va  ularni  tahlil  qilishlariga  imkon  beradi.  Bu  jarayonda 

o‘qituvchi  talabalarni  doimiy  ravishda  maslahat  darslarida,  individual  suhbatlar 

 

22 

vaqtida  «O‘zbekiston  tarixi»  metodologiyasining  asosiy  jihatlari  bilan  tanishtirib 

borishi  va  bajarilayotgan  mustaqil  ta’lim  mavzulari  yuzasidan  to‘g‘ri  xulosalar 

chiqarishga yo‘naltirib borishi lozim. 

Iqtidorli va ilmiy tadqiqot olib borish malakasiga ega, fan (kurs) yuzasidan aniq 

tadqiqot  mavzusi  ustida  ish  olib  borayotgan  talabalar  bilan  mavzu  bo‘yicha 

individual (yoki kichik guruhlar tarzida) ish olib borish maqsadga muvofiqdir. 

 

IV.2. Mustaqil ta’lim natijalarini baholash mezonlari  

 

Talabalar mustaqil ishini shartli ravishda ikkiga ajratish mumkin: 

Auditoriyada  amalga  oshiriladigan  talaba  mustaqil  ishlari.  Bunda  o‘tilgan 

mavzuni qayta ishlash, kengaytirish va mustahkamlashga oid topshiriqlar bajariladi. 

Auditoriyadan  tashqari  amalga  oshiriladigan  talaba  mustaqil  ishlari.  Bunda 

o‘quv  dasturidagi  ayrim  mavzularni  mustaqil  holda  o‘zlashtirish,  uyga  berilgan 

vazifalarni  bajarish,  amaliy  va  laboratoriya  ishlariga  tayyorgarlik  ko‘rib,  kelish, 

ijodiy va ilmiy-tadqiqot xarakteridagi ishlar va h.k. 

Birinchi tur ishlari talabalarning nazariy va amaliy bilimlarini o‘zlashtirib borish 

darajasi,  amaliy  mashg‘ulotlarga  (amaliyot,  laboratoriya,  seminar  darslariga) 

tayyorgarlik  saviyasi  va  uy  vazifalarining  bajarilish  sifatini  tekshirish  maqsadida, 

odatda,  nazorat  ishlari  olish,  savol-javob,  suhbat,  munozara,  amaliy  topshiriqlar 

tashkil etish va h.k. usullarda asosan seminar darslarida nazorat qilinadi. 

Nazoratda  talabaning  dars  paytida  o‘tilgan  materiallarni  o‘zlashtirishi  va  uyga 

berilgan topshiriqlarni bajarishdagi faolligi, bajarish saviyasi va o‘zlashtirish darajasi 

e’tiborga olinadi.  

Ikkinchi  tur  ishlari  fanning  ishchi  o‘quv  dasturida  auditoriyadan  tashqarida 

o‘zlashtirlishi  belgilangan  mavzu  bo’yicha  ma’lumot  va  axborotlarni  mustaqil 

ravishda  izlab  topish,  tahlil  qilish,  konspektlashtirish  (yoki  referat  tarzida 

rasmiylashtirish)  va  o‘zlashtirish,  ijodiy  yondashishni  talab  qiladigan  amaliy 

topshiriqlarni  bajarish  ko‘rinishida  amalga  oshiriladi.  Bu  turdagi  ishlarni  bajarish 

jarayoni  va  o‘zlashtirish  sifatining  nazorati  darsdan  tashqari  paytlarda,  maxsus 

belgilangan maslahat soatlarida amalga oshiriladi. 

 

23 

Talabalar  mustaqil  ishi  natijalari  amaldagi  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  va 

o‘rta  maxsus  ta’lim  vazirligining  2017-yil  14-avgustdagi  87-02-2642-son  xatiga 

asosan  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2017  yil  20  apreldagi  “Oliy  ta’lim 

tizimini  yanada  rivojlantrish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida”  PQ-2909-son  qarorida 

belgilangan  vazifalar  ijrosini  ta’minlash  hamda  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasining  2001  yil  16  avgustdagi  343-son  “Oliy  ta’limning  davlat  ta’lim 

standartlarini  tasdiqlash  to‘g‘risida”gi  qaroriga  muvofiq  talabalar  bilimini  baholash 

tizimini  takomillashtirish  maqsadida  “Oliy  ta’lim  muassasalarida  talabalar 

o‘zlashtirishini  baholash  tizimi  to‘g‘risida  Nizom”  loyihasiga    asosan  baholab 

boriladi.   

Mustaqil  ta’lim  natijalari  talabalar  bilimini  5  ballik  tizim  asosida  baholashga 

bevosita  ta’sir  ko‘rsatadi.  Shunday  ekan,  har  bir  talaba  o‘zi    bajarayotgan  mustaqil 

ta’lim natijalarining qay tartibda baholanishi va qancha balga ega bo‘lishini oldindan 

bilishlari  shart.  Buni  fan  o‘qituvchisi  fan  bo‘yicha  umumiy  baholash  jadvalini 

talabalarga  etkazish  chog‘ida  aytib  o‘tsa  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Ayni  vaqtda 

talabalar tomonidan tayyorlangan mustaqil ta’lim mavzularining natijalari baholanish 

jarayonida  bir  tomondan  talabalarni  rag‘batlantirish  vazifasini  bajarsa,  ikkinchi 

tomondan  talabalarga  topshirilgan  vazifalarni  o‘z  vaqtida  bajarishlari  uchun 

mas’uliyat hissini shakllantiradi. 

Shu  o‘rinda  ta’kidlab  o‘tish  joizki,  mustaqil  ta’limning  amalga  oshirilishida 

asosiy  ishtirok  etuvchilar  -  talabalardir.  Mustaqil  ta’limni  tashkil  qilishdan 

ko‘zlangan  asosiy maqsad ham talabalar bilimini boyitish va ularning kelgusida har 

tomonlama  etuk  va  malakali  mutaxassislar  bo‘lib  etishishlari  uchun  zamin 

hozirlashdir.  Shunday  ekan,  mustaqil  ta’lim  jarayonini  tashkil  qilish  va  uni  amalga 

oshirish  jarayonida  har  bir  talaba  o‘ziga  topshirilgan  mustaqil  ta’lim  mavzusini 

belgilangan  tartibda  o‘rganishi,  tayyorlashi  va  bu  jarayonda  bevosita  faol  ishtirok 

etishi shartdir.  Bu  mustaqil  ta’limni  tashkil qilishdagi  eng  muhim  omildir.  Mustaqil 

ishlar  natijalarini  baholashda  o‘qituvchiga  quyidagi  mezonlarni  tavsiya  etish 

mumkin: 

 

 

24