9.5. Xalqaro darajada boshqaruv.
Tashqi savdo, agrar siyosat sohasida, tijorat va fuqarolik huquqi (raqobat
erkinligi, monopoliya va shartnoma), soliq huquqlarida (soliq tizimining daromadga
yaqinlashuvi, mablag’ning aylanib turishiga qarab soliq rejasini belgilash, EH
mablag’iga bevosita badallar tushumi) Yevropa qonunchilik hujjatlari milliy
qonunlarni almashtira oladi.
Biroq, tashqi bosqichda tashqi iqtisodiy siyosatda milliy hukumat quyidagi
imkoniyatlarga ega:
-
uchinchi bir mamlakatning mollariga import ulushini kiritish;
-
birinchi navbatda to’qimachilik va elektron mahsulotlar tannarxi ancha
arzon bo’lgan mamlakatlar (masalan, Yaponiya, Janubiy Koreya) bilan «ixtiyoriy
cheklangan eksport» shartnomalari tuzish;
-
sobiq mustamlaka mamlakatlar bilan alohida savdo munosabatlarini saqlab
qolish.
Yevropa Hamjamiyatinig komissiyasi yagona bozor manfaatlarini himoya
qilishga harakat qiladi. Qandaydir milliy normativ aktlari EH huquqiga zid bo’lishiga
yo’l quyilmaydi. Yana bir xususiyati - sub’ektlar tizimi faqat EH davlatlari - a’zolari
bo’libgina qolmay, ularning fuqarolari hamdir.
Yevropa Ittifoqi unga a’zo bo’lgan mamlakatlarning mablag’laridan
(byudjetlaridan) xoli ravishda o’zining mustaqil moliyaviy vositalariga ega. EH
mablag’larining hajmi bu Hamjamiyatning kengashi va Parlamenti tomonidan
aniqlanadi va tasdiqlanadi.
Moliyaviy faoliyatda Hisob Palatasi muhim rol’ o’ynaydi. U umumiy moliya
boshqaruvini amalga oshiradi. EH institutlarining (masalan, agrar yo’nalish va
kafolatlanish Yevropa Fondi, mintaqaviy rivojlanish Yevropa Fondi, Yevropa
Ijtimoiy Fondi) turli xildagi jamg’armalar va mablag’lari sarf-xarajatlari ustidan
nazorat o’rnatadi. Mazkur fondlar hisobidan EH siyosiy tuzumining turlicha
39
Robbins Stephen P.Management / Stephen P. Robbins, Mary Coulter. — 11th ed. R5647 2012 . 72-bet.
555
yo’nalishlari: agrar, ijtimoiy, mintaqaviy siyosat, energetika va shu kabilar tegishli
mablag’lar bilan ta’minlanadi. Yevropa investitsion banki avtanom tashkilot sifatida
EH ning kapital jamg’armasini qoplaydi, ular hisobidan esa mintaqaviy dasturlarga,
energetikani rivojlantirishga, infratuzilmalarga uzoq muddatli qarzlar berish va
kafolatlash shartlari bilan tegishli mablag’lar ajratiladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda Tsent integratsion g’oyalar (tendentsiyalari)
faqatgina G’arbiy Yevropada rivojlanmadi. O’xshash jarayonlar Shimoliy Amerikada
ham kuzatildi. Shimoliy Amerikaning barcha hududi erkin savdo (NAFTA)
to’g’risidagi Shimoliy Amerika bitimlari bilan qamralgan edi. Binobarin, davlatlar
miqyosidagi Amerika- Kanada erkin savdo bitimi faqat 1988 yilda tuzilgandi,
Meksika esa unga
1991
yilda qo’shildi. Shimoliy Amerika iqtisodiyotining o’zaro hamkorlik va
birlashganlik darajasi G’arbiy Yevropa iqtisodiyotidan qolishmaydi.
Uzoq vaqtlargacha integratsion loyihalar korporatsion tarmoqlar darajasida
nufuzli oqimda bo’lib, davlatlararo (davlatlar ustidan) boshqaruv bilan bog’lanmagan
edi.
Mazkur mamlakatlarning savdo-sotiq sohasidagi o’zaro aloqalar, kapitallari
harakati va ishlab chiqarishdagi hamkorligi haqida quyidagi ma’lumotlar asosida
xulosa chiqarish mumkin:
1990 yillarning boshlarida AQSh ga Kanadaning 75-80% (yoki Kanadaning
VNP 20%i) eksporti safarbar etildi. AQSh uchun Kanada bozori chet elda yuqori
o’rinda turadi. Bevosita xorijiy sarmoyalar ulushi Amerikada Kanadaga nisbatan
75%ni, Kanadaning Amerikaga nisbatan ulushi esa 9%ni tashkil etadi. Meksika
davlati uchun AQSh bilan iqtisodiy aloqa o’rnatish hayotiy zaruratdir.
1990 yillarning boshlarida AQSh ga Meksikaning 70% eksporti yuborildi, u
erdan esa 65% Meksika importi kelib tushdi. Ayni vaqtda Meksika va Kanada
o’rtasida aloqalar taboro rivojlanib, savdo-sotiq, moliya va boshqa sohalarda o’zaro
hamkorlik kuchaydi.
Savdo erkinligi to’g’risidagi bitim o’zaro savdo-sotiq va kapital jamg’armalarni
engillashtiradigan tadbirlar o’tkazish borasida tarifli va notarifli cheklanmalarni asta-
sekin bartaraf eta boradi. Bundan tashqari, mazkur bitim orqali savdo-sotiqni
boshqarishda uning qatnashchilari o’rtasida yuzaga keladigan ziddiyatlarni bartaraf
etish mo’ljallangan.
Tinchokean Hamjamiyati, Yaponiya, AQSh, Kanada, Avstraliya, Yangi
Zellandiya kabi rivojlangan mamlakatlarni hamda Sharqiy va Osiyodagi Janubiy -
Sharqiy hududda joylashgan ko’pgina mamlakatlarni (shu jumladan, ASEAN
mintaqaviy guruhidagi ishtirokchilarni), shuningdek, Xitoy va Okeaniyani
birlashtiradi.
Tinchokean Hamjamiyati mintaqaviy guruhni rasmiylashtirish sifatida endigina
barqarorlashmoqda, shu sababli unda o’zaro hamkorlik sxemasini yaratish uchun
samarali izlanishlar olib borilmoqda, mintaqaviy guruh esa turli bloklardan tashkil
topgan. Chunonchi, Indoneziya, Janubiy- Sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiyasiyasi,
Malayziya, Flippin, Singapur, Tayland, Bruney davlatlarini birlashtirgan.
556
ASEAN 1967 yilda qaror topdi, faqat 1992 yilda uning qatnashchilari yaqin 15
yil mobaynida asta-sekin mahsulotlar tannarxini bosqichma-bosqich kamaytira
borishga erishiladigan mintaqaviy savdo erkinligi zonasini yaratishni o’z oldilariga
vazifa qilib qo’ydilar. ASEAN mamlakatlarining xo’jalik sohasida bir-biriga
yaqinlashuvi masalasiga kelganda, ularning iqtisodiyotini o’zaro to’ldirib borish,
ichki mintaqaviy savdo-sotiqni tashkil etish borasidagi faoliyat jarayonlari hali keng
ravishda rivojlanish yo’liga o’tganicha yo’q.
Haqiqatdan ham ASEAN mamlakatlarining har biri Yaponiya, AQSh , hamda
Osiyoning yangi sanoat mamlakatlari (Gongkong, Janubiy Koreya, Tayvand)
iqtisodiyoti bilan to’liq bog’langan.
40
Osiyo-Tinchokean savdosining asosiy qismi (shu jumladan, ASEAN ichida)
Yaponiya, AQSh , Kanada, Tayvand va Janubiy Koreya karporatsiyalarining
joylardagi mahalliy filiallari o’rtasidagi tijoratga to’g’ri keladi. Xitoyning bu
boradagi
hisob-kitobi,
ayniqsa,
konfutsiya
madaniyatiga
uyg’unlashgan
mamlakatlarga qaratilgandir. Yaponiya - AQSh , Kanada, Avstraliya o’zaro aloqalari
muhim ahamiyatga ega.
Shimoliy Amerika va Osiyo-Tinchokean birlashmalarining modeli G’arbiy
Yevropanikidan farqlanadi. Agar G’arbiy Yevropada iqtisodiy, valyutali siyosiy
hamjihatlikka, milliy tuzilmalarni shakllantirsh va mustahkamlashga asoslangan
yagona bozorni yaratish yo’lidan borilgan bo’lsa, Shimoliy Amerika va Osiyo-
Tinchokean mintaqasida birlashish jarayonlari transnatsional korporatsiyalar faoliyati
asosida anchagina mustahkam mikrodarajani qamraydi.
Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari uyushmasi (ASEAN).
Janubi-sharqiy Osiyo
davlatlari uyushmasi (ASEAN) 10 Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari kasaba
uyushmasi bor.
(Qarang. 3-2 hisobida ilova). ASEAN viloyati 1,5 trillion AQSh bu
10 davlat bilan bir qatorda 25 dollar bir kombinatsiyalangan yalpi ichki mahsulotga
nisbatan ortiq 591 million aholiga ega, Xitoy, Yaponiya va Janubiy Koreya o'z ichiga
ASEAN + 3 deb nomlangan guruh rahbarlari, Biz savdo masalalarini muhokama
qilish uchun uchrashdi.
Bundan tashqari, Hindiston, Avstraliya va Yangi Zelandiya
rahbarlari, shuningdek, ASEAN + 3 bilan savdo muzokaralari ishtirok etdi.
16
mamlakat savdo bloki yaratish bilan asosiy masala mintaqaviy integratsiya tomon har
qanday surish yo'qligi edi.
bir kelishuvga erishish qaratildi Osiyo madaniyati
qaramay, "Eng katta muammo, ba'zi ASEAN ishtirokchilari davlat manfaati uchun
qurbon qilishga tayyor emas edi, deb."
Janubi-sharqiy Osiyo rahbarlari yaqinroq
mintaqaviy integratsiya iqtisodiy o'sish yordam beradi, deb qabul da 26, ASEAN
a'zolari orasida boyligi muhim farqlar "milliy standartlari hozirgacha biridan chunki
yagona standartlarni yaratish qiyin". Qildik
27 Shu bilan birga, bu mintaqadagi
ko'plab davlatlariga salbiy ta'sir so'nggi xalqaro retsessiya, olib muammolar,
integratsiya erishish katta qiziqish uyg'otdi.
Aslida, Yanvar 1, 2010, Xitoy va
ASEAN bu uyushmalari, erkin savdo tashqari u dunyodagi eng yirik savdo bloki 28
uchdan bir qismini qilish, vor erkin savdo bitimini boshladi, u 2015-yilda bu umid,
ASEAN iqtisodiy Community tovarlar, malakali mehnat va kapital beradi tashkil a'zo
40
Robbins Stephen P.Management / Stephen P. Robbins, Mary Coulter. — 11th ed. R5647 2012 . 74-bet.
557
davlatlar o'rtasida erkin ko'chirish uchun.
to'siq va qiyinchiliklarga qaramay,
mintaqaviy integratsiya davom tomon taraqqiy.
Bu maydoni ASEAN ortib bormoqda
va Osiyoning boshqa kasaba uyushmalari oxir-oqibat NAFTA va YYevropa Ittifoqi
ham ta'siri bilan raqobat mumkin ta'siri, bo'ladi global tobora muhim ahamiyatga
ega.
BOShQA SAVDO UYUSHMALARI.
Viloyat kasaba uyushmalari va boshqa
sohalarda, shuningdek, butun dunyo bo'ylab rivojlanib kelgan.
Misol uchun, 2002
yilda mavjud keldi 53 mamlakatidan kelgan Afrika Ittifoqi (AB), bir fikr bor "bir,
integratsiyalashgan obod va tinch Afrika qurish."Ittifoqining 29 a'zosi Afrika
mamlakatlari orasida katta birligini erishish uchun iqtisodiy rivojlantirish rejasini
yaratdik.
boshqa kasaba uyushmalari a'zolari sifatida, bu davlatlar o'z birlashmasi
tomonidan, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va tijorat foyda olish umid qilamiz.
Afrika
iqtisodiy ishlab chiqarish tez Misli rivojlanmoqda kabi hamkorlik, muhimroq bo'lishi
mumkin emas.
Yalpi ichki mahsulot o'sishi deb o'sish eng mamlakatimizda keladi,
4,8 foiz, Osiyoda tashqarida eng yuqori o'rtacha.
Bundan tashqari, Afrika
"hukumatlari sanoat va infratuzilmani rivojlantirishga doimo kuralsızlaştırma bilan
siyosiy barqarorlik deyarli misli ko'rilmagan davri." tajribali qildi
30 Besh Sharqiy
Afrika davlatlari - Burundi, Keniya, Ruanda, Tanzaniya va Uganda - umumiy bozor
Sharqiy Afrika Community (TMM) bu shartnoma muvofiq .31, mahsulotlar tariflar
holda chegaralari bo'ylab kotirovka mumkin deb nomlangan hosil qilgan.
uni amalga
oshirish uchun vaqt o'tadi-da, keyingi qadam, TMM valyuta ittifoqi bo'ladi.Nihoyat,
sakkiz a'zo davlatlar (Hindiston, Pokiston, Shri Lanka, Bangladesh, Butan, Nepal,
Maldiv orollari va Afg'oniston) tashkil topgan mintaqaviy hamkorlik (SAARC)
uchun Janubiy Osiyo uyushmasi, boshqa barcha hududiy kasaba uyushmalari kabi,
2006.32 Uning maqsadi tariflari bartaraf boshladi tovarlar va xizmatlar erkin oqimini
ruxsat berish kerak.
Oldingi muhokama xalqaro savdo, shuningdek tirik va ekanligini
ko'rsatadi.
A'zo davlatlar, ularning eng yaxshi mustahkamlash va ularning iqtisodiy
mavqeini mustahkamlash, iqtisodiy va global jalb u, deb ishonaman qaerda
mintaqaviy kasaba uyushmalari sohalarda rivojlantirish davom etmoqda.
mamlakatlar
o'rtasida xalqaro savdo Xalqaro savdo mexanizmlari faqat o'z sodir bo'lmagan.
savdo
masalalari bor, chunki, xalqaro savdo tizimlari savdo faol va samarali davom
etmoqda ta'minlash.
Albatta, globallashuv dalillardan biridir - davlatlar bir-biriga
bog'liqligini - ya'ni, yaxshi yoki yomon bo'lsin boshqalarga ta'sir qilishi
mumkin.
Misol uchun, 2008-yilda Qo'shma Shtatlarda boshladi moliyaviy inqiroz
tailspin jahon iqtisodiyoti tashladi.
narsalar shubhali nazoratsiz o'sib bo'lsa-da, u
butunlay vayron emas.Nima uchun?
hukumat aralashuvi va savdo-sotiq va moliyaviy
mexanizmlari sifatida potentsial inqirozni oldini olish uchun.
Do'stlaringiz bilan baham: |