O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov

 
Yashash davrlari dinamikasini bayon qiluvchi matematik vazifalar.
59
 
 
 
Yashash davrsi 
bosqichi 
 
Vazifani 
belgilanishi 
 
Vazifani 
boshqarilishi 
Vazifani 
bayon qiluvchi 
egri chiziqning 
ko‟rinishi 
Yaratilish 
Kombinatsiyalangan 
eksponenional(namoyish 
qilinuvchi)-bosqichli 
vazifasi 
O‘sishni 
jadalashishi 
Eksponentsial vazifa 
O‘sishni 
sekinlashishi 
Tornkvistning 
Ikkinchi vazifasi 
Yetuklik 
Parobola 
Pasayish 
To‘g‘ridan to‘g‘ri 
-texnika-texnologiya, yangi tovar-talab - texnologiya, ishlab chiqarish 
omillari,firmaning raqobatbardoshlik jihatidan ustunliklari, firmaning rivojlanishi 
tipidagi o‘zaro aloqalarni aniqlash.Mahsulotning yashash davrini matematik 
jihatdan tahlil etganda 4-jadvaldagi chizmalarning majmui yordamida ifodalanadi. 
Tashkilotni tashkil qilish bosqichida ijodiy jarayon erkin o‘tadi, u tashqi 
muhit vaziyatlarini tahlil qilish va ayniqsa raqobat mexanizmlarini o‘rganishga 
asoslanadi. Firmani tashqi muhitga vaziyatli yondashishi o‘sish imkoniyatlarini his 
qilish va kerakli resurslarni olinishini ta‘minlashdan iborat bo‘ladi, ular orasida 
yangi bilimlar va texnologiyalar, nou-xaular alohida rol o‘ynaydi. 
Birinchi bosqich uchun tashqi va ichki muhit omillarining yuqori noaniqligi 
xosdir. Adizes ratsional kutishlar gipotezasini tahlilning qurollari ko‘rinishida 
taklif qiladi. Bozorlar, raqiblar va iste‘molchilarni tovarga javoblari haqidagi 
59
Yo‘ldoshev N.Q. va boshqalar. ―Innovatsion menejment‖. Darslik. T:.TDIU, 2012.

---

112 
menejer olish mumkin bo‘lgan barcha axborotlardan foydalangan holda, talabning 
o‘rtacha kutilgan darajasi, narxlarning dinamikasi, raqiblar bilan kurashish 
natijasining ehtimolini belgilash mumkin. 
Ratsional kutishlar gipotezasi obyektiv va subyektiv ehtimollar nisbati 
muammosini hal qilishga harakat qiladi, ya‘ni moslashtirilgan kutishlar va kutilgan 
foydalikning ertaroq nazariyasiga katta ulush qo‘shadi. 
Tashkilot yashash davrining ikkinchi bosqichida innovatsion biznes 
kengayadi, ya‘ni samarali yaratish va yangiliklarni tatbiq etish firmani iqtisodiy 
o‘sishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Xuddi yangiliklar raqobat afzalliklarini ichki 
resurslar (malakali xodimlar, yangi texnika va texnologiya, investitsiyalar)dan 
muvofiq foydalanish imkoniyatini yaratadilar. 
Ushbu bosqichda boshqaruvning adekvat tashkiliy tuzilmalari va usullarini 
tanlash muhim vazifa bo‘ladi. Firmani o‘sish bosqichi Adizes taxminlariga 
asoslanadi, to‘liq bo‘lmagan axborotlar sharoitida kutilgan foydalikni ko‘paytirish 
gipotezasi tanlovni tahlil qilishning dastlabki joyi bo‘lishi mumkin. Xuddi shu erga 
tashkilotning uzoq muddatli yutuqni ko‘paytirish mumkin bo‘lgan strategik xulqini 
modellashtirish imkoniyati qo‘yilgan, qisqa muddatli davrda barcha yangiliklar 
ham foydani kattalishishini namoyish qilmaydilar. 
Moliyaviy 
barqarorlik 
va 
o‘sishning 
dinamikligini 
ta‘minlovchi 
jarayonlarning muvofiq nisbati ushbu bosqichda tashkilot sog‘lomligining 
o‘lchami bo‘ladi. ―Kasalliklarni oldini olish‖ aqliy aktivlarni shakllantirish, 
mustahkam ilmiy-texnik bazani yaratish, boshqaruvning norasmiy psixologik 
usullaridan foydalanishga to‘g‘ri yondashishdan iborat bo‘ladi. 
Yetuklik bosqichi barqaror va unumdor texnologiyalarning poydevoriga, 
innovatsiyalarning samaradorligini oshishiga asoslanadi. Bu yerda firma 
faoliyatning turli tumanligini kengaytirish, sotishlar hajmini ancha ko‘paytirish, 
yangi tuzilmalar va bo‘linmalarni paydo bo‘lishini mo‘ljallaydi. Ko‘pincha firma 
yirik, iyerarxik murakkab tashkilotga aylanadi, unda bozor ishtirokchilarining soni 
nisbatan katta emas va ular faoliyatning ko‘lamlari, raqobat afzalliklari va iqtisodiy 
natijalar bo‘yicha solishtirish mumkin. Bitta ishtirokchining xulqi umuman 

---

113 
bozorning holatiga va demak, raqiblarning holati va xulqiga albatta ta‘sir 
ko‘rsatadi. 
Agar innovatsion biznesni yaratilishi bosqichida xo‘jalik yurituvchi 
subyektlarning harakatlari muhitning holatiga hech qanday sezilarli ta‘sir 
ko‘rsatmasa, 
chunki 
mukammal 
raqobat 
sifatida 
bozorning 
boshqa 
ishtirokchilarining xulqi ham boyliklar narxiga g‘oyatda kam ta‘sir ko‘rsatadi, 
unda bu yerda kutishlar nazariyalarining qurollari keng qo‘llaniladi. Yetuk yirik 
firma oldini olish uchun na mukammal oldindan ko‘rishga va na ratsional tanlovga 
ega. Barqarorlashish bosqichida raqobat kurashidagi tanazzul va mag‘lubiyatdan 
qochish uchun rivojlanishning yangi variantlarini qidirib topish, markazlashtirish 
jarayonlarini vakolatlarni boshqacha topshirish bilan muvofiq birlashtirish zarur. 
Yuqori innovatsion faollikka ega eng muvaffaqiyatli firmalar ishlab 
chiqarishni har tomonlama rivojlantirishlari, shuning asosida bundan keyingi 
yangilanish strategiyasini qurishlari va yangi bozorlarga bostirib kirishlari kerak. 
Ammo ko‘pgina yirik firmalarni rivojlanishida hamma vaqt ham har 
tomonlama rivojlanish va innovatsion rivojlanishning afzalliklaridan foydalanib 
bo‘lmaydi. Qo‘ldan chiqarilgan imkoniyatlar, tovarlar va texnologiyalarni eskirishi 
firmani og‘ir ―kasalliklar‖ga olib keladi. Avvalgi raqobat afzalliklarini ―sug‘urib 
olish‖, yangilash va qaytarishga katta mehnat bilan erishiladi. Ko‘pgina firmalar, 
samarali yo‘lni topa olmay, qayta tashkil qilishlar, birlashishlar va yutib 
yuborilishlarga murojaat qilishga majburlar. Qo‘llangan harakatlarning 
samarasizligida firmaning ―kasalligi‖ zo‘rayadi va bankrotlik ehtimoli o‘sadi. 
Adizes nazariyasi hozircha bizning sharoitimizda kamroq qo‘llaniladi, ammo katta 
imkoniyatlar va istiqbollarga ega. 
Tashkilotning yashash davri konsepsiya asosiy dastlabki tamoyillarining 
alohidagi ahamiyatini namoyish qiladi, ular iqtisodiy obyektlar va tizimlarni 
ularning o‘zini o‘zi rivojlantirish va takomillashtirish nuqtai nazaridan o‘rganishni 
talab qiladi. Davriy yondashishlarning tizimli tahlil bilan yaqin aloqasi shuning 
bilan izohlanadi, buning asosida innovatsion faoliyatni boshqarish jarayoniga 
tizimlilik, butlik va yakunlanganlikni kiritish mumkin bo‘ladi. 

---

114 
Innovatsion faoliyatda korxona, tashkilot, texnika va texnologiya, tovarlar va 
xizmatlar kabi iqtisodiy obyektlar va tizimlar uzluksiz yangilanishga yo‘naltirilgan 
vositalar va usullarning yaxlit yig‘indisi sifatidagi iyerarxik birga tobe bo‘lish va 
o‘zaro hamkorlikda ko‘rib chiqiladi. Boshqacha qilib aytganda, har xil ko‘lam va 
darajadagi innovatsion jarayonlar iqtisodiy tizimlarni rivojlanishining asosini 
tashkil qiladilar. 
Har xil ishlab chiqarish, ilmiy-texnik, tashkiliy, kreativ va sotsial tizimlarda 
o‘tuvchi innovatsion jarayonlarning xususiyatlarni tadqiqot qilish innovatsion 
menejmentning natijaviyligini oshirishning asosida yotadi. 
Innovatsion jarayonda dinamik tizim sifatida nafaqat yangi g‘oyalar, yangi 
bilimlarni yaratish, ishlab chiqarish va iste‘mol qilish tizimchasini, balki g‘oyani 
tajribali namunada ishlab chiqarishli ro‘yobga chiqarish uchun yangi uskuna, yangi 
texnologiya, yangi materiallarni qo‘llashni ham ajratish kerak. Yangilik kiritish 
ilmiy-texnik gavdalantirish bosqichini o‘tadi, u muhandislik takliflari, laboratoriya 
sinovlari, konstruktorlik hujjatlarini yaratilishi, tajriba namunalarini yaratilishi va 
ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashning natijasi bo‘ladi. Yangilik kiritishdan 
haqiqiy samara faqat uning bozor sharoitlaridagi tarqatilishi, diffuziyasi va 
tijoratlashtirilishi natijasida namoyon bo‘ladi.
Innovatsion menejmentdagi boshqaruv jarayonlarini batafsil tahlil qilinishi va 
takomillashtirilishi tizimli yondashishda to‘liqroq ochib beriladi. Tizimli tahlilning 
markaziy tushunchasi tizimdan, ya‘ni murakkab ichki qurilishga, bir birlari va atrof 
muhit bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi tarkibiy qismlar va elementlarning katta 
soniga ega obyektdan iboratdir. 
Innovatsion menejment uchun tashkilotni ochiq tizim sifatida tushunish 
asosiy dalil bo‘ladi. Tashqi muhit bilan yaqindan o‘zaro hamkorlikka ega bo‘lgan 
holda, u tashqi muhit tomonidan ham to‘g‘ridan to‘g‘ri va ham vositali ko‘p sonli 
ta‘sirlarga duch keladi. Bir vaqtda tashkilot ichki mikromuhitga ega, uning 
elementlari ham tashqi muhit omillariga o‘zaro bog‘liqlikda bo‘ladilar. 

---

115