O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent davlat texnika universiteti termiz filiali akademik litseyi

10-MAVZU: Organizmlarning yashash muhitiga moslanishlarini o’rganish.
REJA:
1. Himoya rangi.
2. Maskirovka.
3. Ogohlantiruvchi rang.
4. Chalg‘ituvchi rang.

Himoya rangi. Ko‘pchilik hollarda hayvonlarning tashqi rangi o‘zi yashayotgan muhit rangiga mos bo‘lgani uchun ko‘zga kam tashlanadi. Odatda cho‘lda yashaydigan toshbaqa, kaltakesak, ilonlar qum rangida, shimoliy o‘lka hayvonlari - ayiq, kuropatka, tulkilar oq rangda, kvaksha, beshiktervatar, ninachilar yashil barglar orasida yashagani, karam kapalagi qurti uning barglari bilan oziqlangani sababli yashil rangda bo‘ladi. Agar muhit rangi fasllarga qarab o‘zgarsa, u holda hayvonlar rangi ham o‘zgaradi. Masalan, Yevropaning o‘rta mintaqasida yashovchi tulki, tovushqon, kuropatka, gornostay qishda bir, yozda ikkinchi xil rangda bo‘ladi.

Maskirovka. Ayrim hollarda hayvonning tana shakli va rangi atrofidagi barg, novda, kurtak, o‘simliklarga o‘xshash bo‘ladi. Chunonchi, chupchik degan hasharot rangi va shakli ingichka novdani, ninabaliq suvo‘tlarini dengiz paxmoq otchasi deb ataluvchi baliq suv o‘simliklarini eslatadi.Ayrim ikki pallali molluskalar shakli suv o‘simliklarining kurtaklariga o‘xshash bo‘ladi. Malayada tarqalgan kallima kapalagining qanotlari shakli, naqsh va tomirlari bargga o‘xshash bo‘ladi.
Ogohlantiruvchi rang. Ba’zi hayvonlarning tashqi ko‘rinishi rang-barang bo‘lib, ko‘zga yaqqol tashlanadi. Tillaqo‘ng‘iz, tugmachaqo‘ng‘iz, qovo g‘ari, tukli ari, ko‘pgina kapalaklar, «do‘st- dushman» ko‘ zi ga yaqqol tashla nib, o‘z ranglari bilan ularni «ogohlantiradilar». Odatda bunday ogoh lanti ruvchi rangga ega hay vonlar ning dushmanlardan himoya qiladigan qo‘shim cha vositalari mavjud. Ularning xususiy himoya vositalariga tanada ishlab chiqarila digan qo‘lansa hidlar, zaharli suyuqliklar, tananing tuklar bilan qoplanganligi, nayzalar va hokazolar kiradi. Masalan, xonqizi qo‘ng‘izi zaharli suyuqlik ajratgani uchun qushlar ularni cho‘qimaydilar.
Chalg‘ituvchi rang. Bunday hayvon tanasi dog‘lar va olachipor yo‘llar bilan qoplangan bo‘ladi. Bu dog‘lar, olachipor yo‘llar dushmanning diqqate’tiborini chalg‘itadi. Zebra, jirafalar terisining rangini bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Savollar:
1.Morfologik moslanishlar haqida gapirib bering.
2.O‘simliklar olamidagi moslanishlarning ahamiyati.
3.Organizmdagi moslanishlarning nisbiyligini qanday izohlaysiz.