O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1.3.
 
Xalqaro mehnat taqsimoti – jahon iqtisodiyoti globallashuvining 
asosi sifatida 
Milliy iqtisodiyotning yaxlit bir jahon xo‘jaligiga birlashishi, shuniningdek 
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mazmunini ko‗rsatuvchi asosiy ko‗rsatkichlardan 
biri xalqaro mehnat taqsimotidir. 
Mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishida u yoki bu jihatlari bilan birga xalqaro 
mehnat taqsimoti (XMT) katta ahamiyatga ega
8
. Uning chuqurlashuvi esa-ilmiy-
texnikaviy inqilobning (ITI) ta‘siri ostida bo‗lgan ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishidan kelib chiqadi. 
Xalqaro mehnat taqsimoti to‗g‗risidagi qarashlar konsepsiyasi XVIII asrning 
oxiri va XIX asr boshlarida yashab o‗tgan ingliz klassik ta‘limotchilari A. Smit va 
D. Rikardo ishlarida asoslanib, rivojlantirilgan edi. A. Smit ―Xalqlar boyligining 
tabiati va sabablari‖ kitobida (1776 y.) xalqaro mehnat taqsimoti nazariyasini tahlil 
qilib, savdo va tadbirkorlikda erkinlik zarurligini isbotlagan. Uning fikricha, savdo 
erkinligida ro‗y berayotgan turli 
to„siqlar 
butun bir davlatlar o‗rtasida ro‗y 
berayotgan 
xalqaro 
mehnat 
taqsimoti 
chuqurlashuviga 
xalaqit 
beradi. 
To‗siqlarning tugatilishi va xalqaro almashuv maydonlarining kengayishi natijasida 
8
Назарова Г.Г., Халилов X., Ханова И.М., Хакимов Н.Э., Бобожонов Б.Р, Жаҳон 
иқтисодиѐти. Ўқув қўлланма. - Т.: ТДИУ, 2006. - 51 б, 

---

16 
milliy iqtisodiyotning ixtisoslashuvi va o‗zaro bog‗liqligi kengayishi, umumjahon 
xo‗jaligi yuzaga kelishi ro‗y beradi.
A. Smit keyinchalik o‗zining juda mashxur bo‗lgan erkin savdo shiorini 
olg‗a surgan edi. Uning konsepsiyasini esa keyinchalik ingliz iqtisodchilari D. 
Rikardo, R. Torrens va Jon Styuart Mill rivojlantirdi. Ushbu klassiklarning 
xalqaro mehnat taqsimoti to‗g‗risidagi ilmiy nazariyasiiing asosiy yutuqlarini biz 
ishlab chiqarishning nisbiy xarajatlar nazariyasida ko‗ramiz. Bu nazariya xalqaro 
savdo to‗g‗risidagi iqtisodiy ta‘limotning ―klassik‖ asosi hisoblanadi. 
Jahon iqtisodiyotida xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishiga qanday 
omillar ta‘sir qiladi? Birinchidan, ishlab chiqarish unumdorligini oshirish, 
ikkinchidan, ishlab chiqarishda samaradorlikni ko‗tarish, uchinchidan, ishlab 
chiqarish xarajatlarini kamaytirishga intilish zarurati kabi omillar ta‘sir qiladi. 
Jahon iqtisodiyotida xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishining asosiy 
yo‘nalishi – ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasi bilan chambarchas 
bog‗liq. Xalqaro kooperatsiya va xalqaro ixtisoslashuv xalqaro mehnat 
taqsimotining asosiy shakllari hisoblanadi. 
Turli davlatlardagi korxonalarning ma‘lum bir tovarlarni chiqarishga 
ixtisoslashuvi zamonaviy ilmiy-texnika inqilobiga chambarchas bog‗liq. Jahon 
iqtisodiyotida xalqaro ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi 
ikkita yo‗nalish (ishlab 
chiqarish va hududiy yo‗nalish) bo‗yicha rivojlanib boradi, o‗z navbatida ishlab 
chiqarish yo‗nalishi:
a) sohalararo;
b) davlatlararo;
v) alohida korxonalarning ixtisoslashuviga bo‗linadi.
Xalqaro mehnat taqsimotining boshqa bir shakli – xalqaro ishlab 
chiqarish kooperatsiyasidir. Uning ob‘ektiv asosi, ishlab chiqarish rivojlanishining 
o‗sib borayotgan darajasi hamda mamlakat tashqarisida ro‗y berishidan qat‘iy 
nazar, mustaqil korxonalar o‗rtasida ro‗y berayotgan barqaror ishlab chiqarishdagi 
aloqalar jarayoni hisoblanadi.

---

17 
Ishlab chiqarish kooperatsiyasi ma‘lum bir munosabatlar tizimi sifatida 
xizmat
ko‗rsatayotgan faoliyatning sohasi va hamkorlikning usuli hisoblanadi. 
Xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi o‗zining rivojlangan shakllarida 
hamkorlikning turli sohalarini qamrab olgan bo‗lib, ular quyidagilardan iborat.
Birlashgan 
Millatlar 
Tashkilotining 
Savdo 
va 
taraqqiyot 
bo‗yicha 
konferensiyasi (YUNKTAD) ma‘lumotlariga qaraganda, global qo‗shilgan qiymat 
zanjirlari (GQQZ) xalqaro mehnat taqsimotida borgan sari rivojlanib bormoqda. 
Jahon iqtisodiyotida korxonalarning GQQZga ulanishini nazarda tutuvchi 
jarayonlarini jadallashtirish katta ahamiyatga ega bo‗lmoqda
9
. Hozirga kelib, xalqaro 
savdoning 80 foizi GQQZ orqali amalga oshirilib
10
, mazkur jarayonda transmilliy 
korporatsiyalar yetakchi rol o‗ynamoqda
11
.