O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “ davlatiy moliya

9-mavzu.O‟zbekistonda byudjet-soliq siyosatini takomillashtirishning 
fundamental asoslari (ustuvor yo‟nalishlari) 
 
Har qanday siyosat singari byudjet-soliq siyosati ham juda nozik bo‗lganligi 
tufayli uni takomillashtirishning fundamental asoslari (ustuvor yo‗nalishlari)
89
xususida to‗xtalish oson emas. Biroq, bu o‗rinda mamnuniyat bilan shuni qayd 
etish kerakki, byudjet soliq-siyosatini takomillash-tirishning fundamental asoslari 
(ustuvor yo‗nalish-lari)ni belgilashda, eng avvalo, buyuk bobokalonimiz 
sohibqiron Amir Temurning xizmatlari beqiyos. Buning aynan shunday ekanligini 
aniqlash uchun bobomizning quyidagi bir necha fikrlariga e‘tibor berishning va 
ularning ma‘no-mazmuniga tushunishning o‗zi etarli: 
Amir Temur fikri: 
“...raiyatdan xiroj yig„ishda uni og„ir ahvolga tushirib 
qo„yishdan yoki mamlakatni qashshoq qilib qo„yishdan saqlanmoq zarur, chunki 
raiyatni xona vayron qilish xazinaning g„ariblashuviga olib keladi. Xazinaning 
g„ariblashib qolishi esa sipohning tarqalib ketishiga sabab bo„ladi. Sipohning 
tarqalib ketishi o„z navbatida saltanatning zaiflashishiga olib keladi
‖.
 
(Temur tuzuklari. – T.: G‗.G‗ulom nomidagi adabiyot va san‘at nashriyoti, 
1996. –122-123-betlar). 
Jahongir 
Amir 
Temurning 
bu 
fikridan 
byudjet-soliq 
siyosatini 
takomillashtirishning fundamental asoslari (ustuvor yo‗nalishlari)ga bevosita 
daxldor va hozirgi davrimiz nuqtai-nazaridan ham printsipial ahamiyatga ega 
bo‗lgan bir necha xulosalarni chiqarish mumkin. Xususan, byudjet-soliq siyosatini 
takomillashtirish (natijasi)da: 
89
―Fundamental asoslar‖ va ―ustuvor yo‗nalishlar‖ o‗rtasida printsipial farqlarning bo‗lishi mumkinligini 
oldindan ko‗ra bilish imkoniyatiga biz ham ega bo‗lsak-da, lekin ba‘zi bir sabablarga ko‗ra, bu o‗rinda ularni ayni 
shu tarzda, ya‘ni ―fundamental asoslari (ustuvor yo‗nalishlari)‖ shaklida ishlatishni maqsadga muvofiq deb 
hisobladik. Nega? Bu shunchalik ―so‗z o‗yini‖mi yoki boshqa narsami? Buning sabablarini tushuntirib 
beraolasizmi? 

---

132 
- birinchidan, eng avvalo, soliq to‗lovchilarni ―...og‗ir ahvolga (bu erda 
―soliq to‗lovchilarning og‗ir ahvolga tushishi‖ga zamonaviy tus berib, qabul 
qilmoq lozim – ta‘kid bizniki. T.M.) tushirib qo‗yishdan...‖ saqlanish kerak; 
- ikkinchidan, ―... mamlakatni qashshoq qilib qo‗yishdan (bu erda 
―mamlakatning qashshoqligi‖ iborasini tor ma‘noda emas, balki keng ma‘noda 
idrok etmoq lozim – ta‘kid bizniki. T.M.) saqlanmoq zarur‖; 
- uchinchidan, soliq to‗lovchilar xonavayron qilinadigan bo‗lsa, bu narsa, 
―xazinaning (davlat byudjetining – ta‘kid bizniki. T.M.) g‗ariblashuviga (byudjeti 
defitsiti daraja-sining belgilangan chegaradan chiqib ketishiga – ta‘kid bizniki. 
T.M.) olib keladi‖;
- to‗rtinchidan, xazina g‗ariblashib qoladigan bo‗lsa, bu narsa, o‗z 
navbatida ―... sipohning tarqalib ketishiga sabab bo‗ladi‖; 
- beshinchidan, ―sipohning tarqalib ketishi o‗z navbatida saltanatning 
(davlatning – ta‘kid bizniki. T.M.) zaifla-shishiga olib keladi‖. 
Albatta, chiqarilgan xulosalarning 4- va 5-punktlarida keltirilgan 
―sipohning tarqalib ketishi‖ iborasi endi bugungi kunda faqatgina armiyaning 
tarqalib ketishini anglatmaydi. Balki bu o‗rinda endilikda, unga qo‗shimcha 
ravishda, shu iboraning zamirida, soliq to‗lovchilarning xufyona sektorga o‗tib 
ketishi yoki kapitalning chetga chiqib ketishi va boshqa shunga o‗xshash holatlar 
ham nazarda tutilishi kerak.
Shuningdek, bu erda bobomizning fikrida quyidagi mantiqiy bog‗lanishning 
mavjudligini ko‗ra bilish, ayniqsa, diqqatga sazovor: ―soliq to‗lovchilarning og‗ir 
ahvolga tushib qolishi – mamlakatning qashshoqlashuvi – byudjetning nochorligi – 
davlat salohiyatining zaiflashuvi‖. Masala ana shu zanjirli ko‗rinishda talqin 
etiladigan bo‗lsa, u holda bu bog‗lanishda byudjet-soliq siyosatini 
takomillashtirishning fundamental asoslari (ustuvor yo‗nalishlari)ga tegishli 
bo‗lgan asosiy g‗oyalardan birining mujassam ekanligi ma‘lum bo‗ladi. Bu g‗oya 
bugungi kunda ham butun dunyoda, bizning fikrimizcha, aksioma sifatida e‘tirof 
etilmoqda. 
Amir Temur fikri: