O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “ davlatiy moliya

6-Mavzu. Soliq yuklamasini optimallashtirish soliq siyosatining eng dolzarb 
masalasi 
 
Reja 
1. Soliq yuklamasi: aniqlanish tartibi, darajasi, kamaytirishning nimalarga
bog„liqligi, taqsimlanganligi 
2. Soliq yuklamasini kamaytirishning munozarali masalalari 
 
 
O‗zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligi, uning rivojlanish 
sur‘atlari, iqtisodiyotning hozirgi ahvoli, uning rivojlanishiga to‗sqinlik qilayotgan 
mavjud muammolar to‗g‗risida mulohaza yuritilayotganda va bu muammolarning 
echimi izlanayotgan paytda, ko‗pchiligimiz beixtiyor «Iqtisodiyotning gardaniga 
yuklangan soliq yuki og‗ir. Hamma balo ana shunda. Uning og‗irligini keskin 
kamaytirish kerak. Bunga erishsak, olam guliston! Qolgan hammasi o‗z-o‗zidan 
hal bo‗lib ketadi!» degan «tayyor retsept»ga ko‗nikib qolayapmiz. Soliq yukining 
og‗irligini keskin kamaytirishni nazarda tutgan holda «Soliq tizimini isloh 
qilmasdan turib iqtisodiyotimizning raqobat-bardoshligiga erishish mumkin 
emas!» deb «bong» urayapmiz. Bunday «bong»lar ayrimlarning qulog‗iga moydek 
yoqayapti. Yon atrofga bundoq astoydil qaramasdan iqtisodiyotimizni «davolash» 
maqsadida «diagnoz»larni qo‗yib tashlayapmiz. 
Ishonchingiz komil bo‗lsin, bunday «diagnoz»lardan iqtisodiyotimiz «shifo» 
topayotgani yo‗q. Iqtisodiyotimizdagi soliq yukining darajasiga nisbatan 
«diagnoz»ni qo‗yishdan yoki «tayyor retsept»ni berishdan oldin bir-ikki 
«narsa»larni aniqlashtirib olish kerak. Eng avvalo, ―Soliq yuki‖ deganda nima 
tushuniladi va u qanday o‗lchanadi?‖, - degan savolning javobiga ega bo‗lmoq 
lozim. 
Savolning bunday shakl va mazmunda qo‗yilganligidan hayratga tushsangiz, 
tushing-gu, lekin taajjublanmang. Buning – sababi bor. Chunki keyingi yillarda 
soliq yuki to‗g‗risida ko‗p gapirilayapti. U to‗g‗risida o‗z munosabatini bildir-
maydiganlar safi tobora toraymoqda. Aksincha, unga nisbatan o‗z fikrini 
bildiruvchilar soni esa ortib borayotir. Albatta, buni tabiiy hol sifatida e‘tirof etish 
mumkin. Chunki har birimiz – soliq to‗lovchimiz. Shu bois, jumladan, o‗zimizning 
gardanimizga yuklanayotgan soliq yukiga nisbatan befarq qarashga, ma‘lum 
ma‘noda, haqqimiz yo‗q. Shuning uchun munosabat bildirganimiz – ma‘qul.
Ma‘qullikka ma‘qul-ku-ya, faqat masalaning bir ―lekin‖i bor-da!? Bu 
o‗rindagi ―lekin‖ shundan iboratki, soliq yukiga nisbatan munosabat bildirayotgan 
paytimizda, eng avvalo, uning o‗zi nima ekanligini anglashimiz kerak, nimaligidan 
boxabar bo‗lmog‗imiz lozim. Aks holda, hech bo‗lmaganda, o‗rni kelganda ―er 

---

86 
chizib‖, ―izza bo‗lib‖, ―peshonani tirishtirib‖, ―aftni burishtirib‖, xijolatsifat 
vaziyatlarning biriga tushib qolishimiz – turgan gap.
Endi, avvalo, ―Soliq yuki. Nima u?‖,- degan aniq va qisqa savolni o‗z-
o‗zimizga beraylikda, javobni topish uchun tegishli manbalarga murojaat qilaylik. 
Taajjublar bo‗lsinkim, ana shu aniq va qisqa birgina savolimizning turli 
manbalardagi javobi – turlicha, xilma-xil, rang-barang. Eng yumshoqroq qilib 
aytganda, bir joyda savolimizning javobi ―soliqlarning daromadga nisbati‖ tarzida 
aks ettirilgan bo‗lsa, boshqa bir joylarda esa ―soliqlarning foydaga‖, ―soliqlarning 
yalpi ichki mahsulotga‖, ―soliqlarning milliy daromadga‖, ―soliqlar-ning 
qo‗shilgan qiymatga‖, ―soliqlarning yangidan yaratilgan qiymatga‖, ―soliqlarning 
tannarxga‖ va h.k.larga nisbati tarzida ifodalangan. 
Shuningdek, ―Soliq yuki. Nima u?‖,- degan savolning javoblaridan birida 
suratda ―hisoblangan soliqlar‖ qayd etilgan bo‗lsa, boshqalarida ―to‗langan 
soliqlar‖, ―hisoblangan va to‗langan soliqlar‖, ―soliqlar va boshqa majburiy 
to‗lovlar‖, ―soliqlar, to‗lovlar, yig‗imlar, ajratmalar‖, ―soliqlar va boshqa maqsadli 
fondlarga ajratmalar‖ va h.k.lar o‗z ifodasini topgan.
―Soliq yuki. Nima u?‖,- degan savolning javobini izlab, topgan ―yutug‗i‖miz 
shu bo‗ldiki, javob mualliflarining aksariyati uni nisbatning ifodasi ekanligini 
e‘tirof etishdan o‗zga choralari qolmagan. Ular kelgan yagona to‗xtam – ana shu. 
Lekin, ming afsuski, yagona to‗xtamga kelingan nisbatni aks ettiruvchi suratda 
ham, maxrajda ham – tayin yo‗q.
Shunday ekan, surati va maxrajining tayini bo‗lmagan nisbatdan iborat 
bo‗lgan ―Soliq yuki. Nima u?‖,- deya berilgan savolga bu tarzdagi ―o‗zbekona‖ 
javoblarning kimga keragi bor?! Ular Siz bilan bizni, hech bo‗lmaganda, chalg‗it-
maydimi? 
Noto‗g‗ri 
yo‗llarga 
boshlamaydimi? 
Asossiz 
xulosalarning 
chiqarilishiga va qarorlarning qabul qilini-shiga olib kelmaydimi?
Shu munosabat bilan aytib qo‗yaylik: ―Soliq yuki. Nima u?‖,- degan 
―birlik‖da berilgan savolga yuqoridagi tarzda ―ko‗plik‖da berilgan ―o‗zbekona‖ 
javoblarga – fanimiz, aslida, muhtoj emas. Ularni, aslo, fanimizning yutug‗i deb 
bo‗lmaydi. Aksincha, ular fanimiz fojeasidir. Chunki bunday ―javoblar‖ 
fanimizning yuksalishiga emas, balki uning tanazzuliga xizmat qiladi. 
Holbuki, ―Soliq yuki. Nima u?‖,- degan savol aniq va lo‗nda javobining 
topilganiga bir necha yil emas, balki bir necha asr bo‗lgan. Mana u javob: 
mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YaIM) tarkibidagi soliqlar miqdori (hajmi)ning 
yalpi ichki mahsulot miqdori (hajmi) ga nisbati soliq yuki deyiladi
43
. Afsuski, bu 
43
Unga boshqacha ham ta‘rif berish mumkin: davlat xarajatlarining mamlakat yalpi ichki mahsulotiga 
nisbatiga soliq yuki deyiladi. Garchi bu keltirilgan ta‘riflar bir-biridan shaklan biroz farq qilsa-da, ularning har 
ikkalasi mohiyatan bir narsani, ya‘ni solik yukining mazmunini xarakterlaydi (belgilab beradi). Shunday bo‗lsa-da, 
bu ta‘rifning kuchsiz yoki aniqlashtirishni talab etuvchi joyi qaerda ekanligini topishga urinib ko‗ring-chi?! 

---

87 
ta‘rif jahon amaliyoti va fanida umume‘tirof etilgan ta‘rif bo‗lishiga qaramasdan, 
u ―izlanish‖larimizda, asossiz va sabablarsiz, turlicha talqin qilinmoqda. Ularda 
soliq yukini pasaytirish (optimallashtirish) muammosi osongina, hech qanday 
mehnat talab etilmasdan, xizmat stoli atrofida, soliq yukini hisoblash tartibini biroz 
o‗zgartirish orqali, matematik yo‗l bilan ―isbotlanib‖, ―muvaffaqiyatli‖ hal 
etilmoqda. Bunday ―kashfiyot‖ orqali qo‗lga kiritilgan ―yutuq‖ning kimga 
kerakligi xususida sira o‗ylab ko‗rayotganimiz yo‗q. 
Soliq yukini hisoblash tartibini o‗zgartirish orqali uning og‗irligini 
kamaytirish yoki aksincha, ko‗paytirish uchun katta aql talab etilmaydi. Buning 
uchun maxraj o‗zgarmas bo‗lganda – suratni o‗zgartirishning o‗zi kifoya. Yoki 
aksincha, surat o‗zgarmas bo‗lganda, maxrajning o‗zgartirilishi – etarli va h.k.
―Soliq yukining nima ekanligini ifodalovchi yuqoridagi ta‘rif makro 
darajadagi ta‘rif hisoblanadi. U mikro dajadagi (tarmoq, ma‘lum bir mintaqa, 
iqtisodiy tuman yoki alohida olingan korxona va h.k.lar doirasidagi) soliq yukini 
ifoda eta olmaydi‖, - deguvchilar oramizda ko‗plab uchraydi. Shu bois, ularga 
qarata quyidagilarni qayd etmoqchimiz: bu tarzda bildirilgan ―e‘tiroz‖, masalan, 
butun dunyoda qabul qilingan va ―Uchburchakning yuzi asosi bilan balandligi 
ko‗paytmasining yarmiga teng‖, degan qoidaning O‗zbekistonga to‗g‗ri 
kelmasligiga qaratilgan ―e‘tiroz‖ bilan mohiyatan bir xil. Shuning uchun ikkinchi 
―e‘tiroz‖ni bildirishga hech kimning haddi sig‗mayotgan bir paytda, ayrimlarning 
birinchi ―e‘tiroz‖ni bildirishda alohida ―jonbozlik‖ ko‗rsatayotganlariga 
―hayron‖miz.
Nahotki, mikro darajadagi soliq yuki xususida gap ketganda surat va 
majrajda, qanday atalishidan qat‘iy-nazar, yuqorida keltirilgan makro darajadagi 
ta‘rifning surati va majrajiga mazmunan va mohiyatan to‗liq mos keluvchilar aks 
ettirilishini idrok etish shunchalik qiyin bo‗lsa!? 
Yana bir holat: ―izlanish‖larimizda soliq yukiga nisbatan ―soliq yukini 
hisoblash‖, ―soliq yukini aniqlash‖, ―soliq yukini baholash‖ iboralari va shunga 
o‗xshash yana bir qancha so‗zlar birikmasi ishlatilmoqda. Ishlatilgani – yaxshi-ku-
ya?! Lekin ular o‗rtasiga, hech qanday izohlarsiz yoki sabablarsiz, ―tenglik‖ 
belgisining qo‗yilayotganligi ―chatoq‖-da!
Masalaga bunday yondoshish ―tadqiqotchi‖ni, sira o‗ylab o‗tirmasdan ―jar‖ 
yoqasiga olib borib qo‗yishi – mutlaqo aniq. Shu bois, gapni ko‗paytirmasdan, 
qisqacha quyidagini qayd etmoqchimiz: soliq yukini hisoblash orqali uning og‗irlik 
darajasi aniqlanadi; og‗irlik darajasi aniqlangan soliq yukiga qarab unga baho 
beriladi. 
Shuningdek, ―umumiy soliq yuki‖, ―haqiqiy soliq yuki‖, ―real soliq yuki‖, 
―sof soliq yuki‖, ―jamlangan soliq yuki‖, ―egri (bilvosita) soliqlar bo‗yicha soliq 
yuki‖, ―to‗g‗ri (bevosita) soliqlar bo‗yicha soliq yuki‖, ―alohida olingan soliq 

---

88 
bo‗yicha soliq yuki‖ va h.k. shunga o‗xshash tarzdagi so‗z birikmalarini ishlatishda 
ham ehtiyot bo‗lmoq lozim. Chunki ularda ishlatilayotgan har bir so‗zning o‗ziga 
xos nozik, qaltis joylari mavjud. Ular Siz bilan biz nazarda tutayotgan ―narsa‖ 
o‗zida aks ettirmasligi mumkin.
Soliq yuki, ko‗pchilik o‗ylaganidek, to‗g‗ri ma‘nodagi og‗irlik o‗lchovi 
emas. U, ma‘lum darajada, ko‗chma ma‘nodagi og‗irlik o‗lchovidir. Uni to‗g‗ri 
ma‘nodagi og‗irlik o‗lchovining birliklari bo‗lgan tonna, tsentner, kilogramm yoki 
grammlarda ifodalab bo‗lmaydi. Soliq yuki nisbatning ifodasi bo‗lganligi uchun u 
koeffitsientda yoki foizda ifodalanishi mumkin. Amaliyotda soliq yukining 
og‗irligini foizda aks ettirish qabul qilingan. 
Bu yuk og‗irlik darajasining qandayligiga bog‗liq ravishda soliq to‗lovchi 
―xonavayron‖ bo‗lishi, ―sinish‖i, kasodga uchrashi va aksincha, ―ko‗klarga 
parvoz‖ qilishi ham mumkin. Oxir-oqibatda, ―moliyaviy taqdir‖imizning qanday 
bo‗lishini ham, ko‗p hollarda, shu belgilab beradi. Shunday ekan, uning aslida 
nima ekanligiga nisbatan befarq bo‗lmaylik. 
Boshqa har qanday fan singari moliya ilmiga ham aniqlik yarashadi. Shu 
narsa uni ―bezab‖ turadi. Aniqliksiz uning taraqqiyotini tasavvur etish ham 
mumkin emas. ―Unday desak ham bo‗laveradi, bunday desak ham bo‗laveradi‖,- 
qabilida ish tutish – fanimiz kushandasi. ―Mulla bilganini o‗qiydi‖ – bu o‗rinda 
faqat nochorlik alomati sifatidagina qabul qilinishi mumkin.
Moliya ilmi sohasida qalam tebratayotganlar barchasining niyati bir xil – 
fanimiz taraqqiyotiga xolisona, munosib va foydali hissa qo‗shish. Shunday ekan, 
uni har birimiz o‗z qarichimiz bilan o‗lchamasdan, fanning umume‘tirof etilgan 
o‗lchanadigan qarichlari bilan o‗lchaylik! 
―Soliq yuki‖ deganda nima tushuniladi va u qanday o‗lchanadi?‖, - degan 
savolning javobiga ega bo‗lgandan so‗ng endi ―Soliq yukining og‗irligi qanday?‖,- 
degan savolga ham javob bermoq lozim.
 
Statistik 
ma‘lumotlardan 
foydalangan 
holda 
keyingi 
yillarda 
mamlakatimizdagi soliq yukining og‗irligi 20-30% atrofida ekanligini aniqlashimiz 
mumkin. Bu O‗zbekiston YaIMning shuncha qismi soliqlarga to‗g‗ri keladi, 
demakdir. Bu holat boshqa mamlakatlarda qanday? Bu savolga 1–jadval 
ma‘lumotlari javob beradi. 

---

89 
1-jadval