O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “ davlatiy moliya

«Soliq tizimi ham bozor infrastrukturasining tarkibiy qismi 
hisob-lanadi. Uni hali chinakamiga tashkil etishga to„g„ri keladi»
. 
(Karimov I.A. O‗zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: ―O‗zbekiston‖, 1998. 49-bet). 
Keltirilgan fikrdan ko‗rinib turibdiki, bozor in-frastrukturasini soliq tizimisiz 
tasavvur etib bo‗lmaydi. Uni soliq tizimisiz to‗la tarzda tarkib topgan, kam-ko‗stsiz 
bozor infrastrukturasi deyish mumkin emas. Bozor infrastrukturasining to‗laqonli 
faoliyat ko‗rsatishi ham, ko‗p jihatdan, soliq tizimini o‗sha infrastruktura tar-kibida 
borligiga bog‗liq. 
Fikrning ikkinchi qismiga e‘tibor berilsa, bu sohada ham juda katta ish qilish 
zarur ekanligi ma‘lum bo‗ladi. Gap bu erda bozor infrastrukturasining tarkibiy 
qismi sifatida soliq tizimimizning tan olinishi uchun qilinishi lozim bo‗lgan ishlar 
to‗g‗risida ketayapti. Soliq tizimi bozor infrastrukturasini to‗laqonli tarkibiy qismi 
sifatida tan olinishi uchun haqiqatdan ham chinakamiga tashkil etish kerak.Bu 
erdagi fikrning asl mohiyatini to‗g‗ri idrok etmoq uchun «chinakamiga» deyilgan 
so‗zga alohida e‘tibor bermoq lozim. 
To‗g‗ri, haqiqatdan ham mustaqillik yillarida mustaqil davlatimizning soliq 
tizimini tashkil etish bo‗yicha juda katta ishlar qilindi. Dastlab, aytishimiz 
mumkinki, O‗zbekistonning mustaqil soliq tizimiga asos solindi, soliq tizimining 
huquqiy asoslari yaratildi, MDH davlatlari orasida birinchilar qatorida «Soliq 
kodeksi» qabul qilindi, soliq xizmati xodimlarining tarkibiy tuzilishi bo‗yicha 
jiddiy o‗zgarishlar amalga oshirildi, soliq tizimiga tegishli bo‗lgan xorijiy 
mamlakatlarning ilg‗or tajriba-lari umumlashtirildi, soliq idoralarining moddiy-
texnika bazasi ancha mustahkamlandi va h.k. 
Albatta, soliq tizimini tashkil etish bo‗yicha mamla-katimizda qilingan ishlar 
ro‗yxatini ana shu tarzda yana ancha davom ettirish mumkin. Lekin ularning 
hammasini to‗plab, faqat «Soliq tizimimiz tashkil qilindi»,- deyishimiz mumkin. 
Bu fikrni bildirish yoki shunday xulosa chiqarish uchun asoslarimiz etarlidir. Biroq 
bu sohada amalga oshirilgan ishlar «Soliq tizimimiz chinakamiga tashkil qilindi»,- 
deyishga etarli emasligini hayotning o‗zi har qadamda ko‗rsatib turibdi. Soliq 
tizimini tartibga solib turuvchi me‘yoriy hujjatlardagi noaniqliklar, «Soliq 
kodeksi»ning munozarali joylari, soliq xizmati xodimlarining ayrimlarini xizmat 
vazifasiga nisbatan nomunosibligi, soliq xizmati ko‗rsatish sifatining nisbatan 
pastligi, soliq tizimiga nisbatan asosli e‘tirozlarning mavjudligi, ayrim davrlarda 
soliq qonun-chiligining nobarqarorligi, soliq madaniyatini etarli darajada emasligi 

---

144 
va h.k. lar ana shular jumlasidandir. Shuning uchun ham «Uni (soliq tizimini - 
qayd bizniki T.M.) hali chinakamiga tashkil etishga to‗g‗ri keladi». 
O‗ninchi fikr:
 
«Soliq xizmati faqat soliq to„plashidorasigina bo„lib 
qolmasdan, balki tadbir-korlarga ularning moliyaviy faoliyatini tashkil etishda 
hamda moliya intizomiga rioya qilinishida ko„maklashishi kerak».
 
(Karimov I.A. O‗zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: ―O‗zbekiston‖, 1998. 49-bet) 
Bizning nazarimizda, bu bildirilgan fikr, eng avvalo, har bir soliq xizmati 
xodimining ko‗z oldida turishi va doimo qulog‗i ostida jaranglab turmog‗i lozim. 
Ming afsuski, soliq xizmatini hozirgi paytda faqat soliq to‗lovchilargina emas, 
balki soliq xizmati xodimlarining ko‗pchiligi ham soliq to‗plash idorasi sifatida 
talqin qiladilar. Ular tomonidan turli shakllarda amalga oshi-riladigan xatti-
harakatlar ham shunga mosdir. Holbuki, masalaning qolgan tomonlari, aksariyat 
hollarda, soliq xizmati xodimlarining diqqat-e‘tiboridan chetda qolmoqda. 
Shuni ta‘kidlash joizki, soliq xizmati tomonidan «soliq to‗plash» 
vazifasining bajarilishi yoki qay daraja-da bajarilishi faqat shu bilan bog‗liq 
bo‗lgan ishlar bilan belgilanmaydi. Bu vazifaning bajarilishi soliq xizmati
xodimlari tomonidan tadbirkorlarga ularning moliyaviy faoliyatini tashkil etishda 
hamda moliya intizomiga rioya qilinishdagi ko‗maklashuviga ham bevosita 
bog‗liqdir. 
Xolisona tan olaylik, hozirgi paytda moliyaviy fao-liyatni tashkil etishda 
tadbirkorlarga ko‗maklashuvga jon-bozlik ko‗rsatayotgan soliq xizmati 
xodimlarini har doim ham uchratavermaymiz. 
To‗g‗ri, bu sohada ham ma‘lum ishlar qilinayapti. Ma-salan, turli 
maslahatlar berishlar uyushtirilayapti, tele-videnie, radio va boshqa ommaviy 
axborot vositalari orqali chiqishlar amalga oshirilayapti. Lekin bu bilan biz: «Soliq 
xizmati xodimlari tadbirkorlarning moliyaviy faoliyatini tashkil etishda 
ko‗maklashayapti», - deyish uchun etarli asosga ega emasmiz.
Tadbirkorlarning moliya intizomiga rioya qilishlarida ko‗maklashuv 
masalasiga nisbatan ham xuddi shunday fikrni bildirish mumkin. Buning ustiga 
ayrim hollarda soliq xizmatining ayrim xodimlari bu masalaga nisbatan «ku-
tuvchanlik pozitsiyasi»ni egallayotganlari ham hammaga ayon. 
Xullas, har ikki holda ham bu masalalarga nisbatan so-liq xizmati 
xodimlarining qiziquvchanligi yoki manfaat-dorligining nihoyatda past darajada 
ekanligi ma‘lum bo‗ladi. 
Bu erda moliyaviy faoliyatni to‗g‗ri tashkil etish va moliyaviy intizomga 
qat‘iy rioya qilish, eng avvalo, har bir tadbirkorning o‗ziga tegishli masala 
ekanligini ham qayd etib o‗tish lozim. Lekin shunday bo‗lishiga qaramasdan bu 
masalalarga nisbatan soliq xizmati xodimlari passiv «tomoshabin» pozitsiyasini 

---

145 
egallamasliklari kerak. Chunki tadbirkorlarning moliyaviy faoliyatini tashkil etish 
va ularning moliyaviy intizomga rioya qilish natijalaridan soliq xizmatining 
xodimlari ham manfaatdordirlar. Manfaatdor bo‗lganda ham o‗sha tadbirkorlardan 
kam bo‗lmagan darajada manfaatdor ekanliklarini ular bilishlari kerak. 
Bir tasavvur qilib ko‗raylik, tadbirkorlar bilan soliq xizmati xodimlari bir 
yoqadan bosh chiqarib, o‗z faoliyatlarini tashkil qildilar-u, buning natijasida 
tadbirkorlarning moliyaviy faoliyati juda yaxshi tashkil qilindi va ular hisobot yili 
davomida moliyaviy inti-zomga qat‘iy ravishda rioya qilishgan bo‗lsin. Xo‗sh, 
buning oqibatida nima bo‗ladi? Shubhasizki, boshqa sharoitlar teng bo‗lgan 
taqdirda, buning natijasida tadbirkorlar moliyaviy jihatdan baquvvatlashadilar, 
o‗zlarining hamkorlari oldida ularning obro‗si ortadi, ularga nisbatan ishonch 
yanada mustahkamlanadi, jamoaning kayfiyati yaxshilanadi, faoliyatning 
kelajagiga (istiqboliga) ishonch ortadi, ularning davlat (byudjet) oldidagi 
majburiyatlari o‗z vaqtida ado etiladi, faqatgina tadbirkorning emas, balki 
davlatning (byudjetning) ham moliyaviy ahvoli mustah-kamlanadi, ortiqcha 
tekshiruv yoki nazorat ishlarini amalga oshirishga ehtiyoj qolmaydi, katta 
miqdordagi mablag‗lar iqtisod qilinadi, ulardan yanada oqilona foydalanishning 
imkoniyati vujudga keladi va h.k. Shunday ekan, «Soliq xizmati faqat soliq 
to‗plash idorasigina bo‗lib qolmasdan, balki tadbirkorlarga ularning moliyaviy 
faoliyatini tashkil etishda hamda moliya intizomiga rioya qilishda ko‗maklashishi 
kerak»ligi shubhasizdir. 
O‗n birinchi: