|
Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar, bir tomondan,
xodimlarni o„z mehnati bilan ijtimoiy ishlab chiqarishda faol ishtirok etishga
rag„batlantirishi, ikkinchi tomondan, ish haqi darajasi sarf-langan mehnat
137
samarasiga mutanosib bo„lishga yordam ko„rsatishi, mehnatkash-larning
daromadlaridagi tafovut asossiz ravishda katta bo„lishiga olib kelmasligi lozim».
(Karimov I.A. O‗zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: ―O‗zbekiston‖, 1998. 360-bet)
Sinchkovlik bilan e‘tibor beradigan bo‗lsak, bu erda jismoniy shaxslardan
olinadigan soliqlar oldiga aslida uch murakkab vazifaning qo‗yilganligi ma‘lum
bo‗ladi:
jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar xodim-larni o‗z mehnati bilan
ijtimoiy ishlab chiqarishda faol ishtirok etishga rag‗batlantirishi kerak. Buning
ma‘nosi shundan iboratki, jismoniy shaxslardan soliqlar olin-ganda bu soliqlar
ularni ijtimoiy ishlab chiqarishda faol ishtirok etishga undashi lozim. Bu
soliqlarning olinishi ularda asossiz norozilik kayfiyatining tug‗ilishiga olib
kelmasligi kerak. Vazifaning bu tarzda qo‗yilishi printsipial ahamiyatga ega bo‗lib,
bu narsa jismoniy shaxslarga nisbatan soliq siyosati ishlab chiqarilayotgan paytda,
albatta, inobatga olinishi shartdir;
jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar ish haqi darajasi sarflangan
mehnat samarasiga mutanosib bo‗li-shiga yordam ko‗rsatishi lozim.Bozor
iqtisodiyoti sharoitida ish haqi va unga sarflangan mehnat o‗rtasidagi o‗zaro
munosabat eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ijtimoiy adolat printsipining
hayotga tatbiq etilishi, ko‗p jihatdan, ana shu munosabatning darajasi bilan
belgilanadi. Aksariyat hollarda ish haqining darajasi sarflangan mehnat samarasiga
mutanosib bo‗lgan taqdirda ijtimoiy adolat printsipiga qat‘iy rioya qilinayotganligi
ma‘lum bo‗ladi. Bu narsaga erishish jamiyat taraqqiyoti uchun hal qiluvchi
ahamiyatga egadir. Shuning uchun ham jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar
oldiga ana shu mutanosiblikni ta‘minlashga yordam ko‗rsatish vazifasi
qo‗yilayapti;
jismoniy
shaxslardan
olinadigan
soliqlar
mehnat-kashlarning
daromadlaridagi tafovut asossiz ravishda katta bo‗lishiga olib kelmasligi lozim. Bu
vazifani, aslida, yuqorida qayd etib o‗tilgan ikkinchi vazifadan ajratib olib alohida
tarzda tasavvur qilish mumkin emas. Chunki, ish haqi, sarflangan mehnat samarasi,
daromadlar o‗rtasidagi tafovut bir-biri bilan uzviy bog‗langan tushunchalardir.
Lekin shunday bo‗lishiga qaramasdan mehnatkashlarning daromadlari faqat ish
haqidan tarkib topmaganligi uchun biz bu vazifani ikkinchi vazifadan ajratib olib,
alohida tarzda ko‗rsatib o‗tishga jazm etdik.
Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar oldiga qo‗yilgan bu vazifada,
dastlab, mehnatkashlarning daro-madlari o‗rtasida, albatta, tafovutlarning bo‗lishi
qayd etilayapti. Bu tafovutlar asosli bo‗lgan hollarda katta bo‗lishi mumkinligi
ham ta‘kidlanayapti. Tafovutlar asos-siz ravishda katta bo‗lgan paytda jismoniy
138
shaxslardan olinadigan soliqlar bu narsaga barham berishi lozimligi ko‗rsatib
o‗tilayapti. Chunki bunday qilinmasa, bu narsa aholi qatlamlari o‗rtasida turli
ziddiyatlarning kelib chiqishiga va ularning kuchayishiga zamin yaratishi mumkin.
Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar oldiga qo‗yilgan vazifalarning
murakkabligi shundan iboratki, ularning hammasi parallel ravishda bir vaqtning
o‗zida bajarilishni taqozo etadi. Bir vazifaning bajarilishi ikkinchi yoki uchinchi
vazifaning bajarilishiga aks ta‘sir qilmasdan yoki to‗sqinlik qilmasdan, aksincha,
navbatdagi vazifalarning bajarilishiga yordam berishi kerak. Bu, o‗z navbatida,
«bir o‗q bilan ikki quyonni» emas, balki «uch quyonni urish» bilan barobardir.
Holbuki, bir o‗q bilan ikki quyonni va ayniqsa, uch quyonni urish uchun (qo‗yilgan
uch vazifani bajarish uchun) merganlar (jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga
nisbatan tegishli soliq siyosatini ishlab chiquvchilar va uni hayotga tatbiq
etuvchilar) o‗ta darajada mohir bo‗lmoqlari lozim.
To‗rtinchi fikr:
«Korxonalar zimmasidagi soliqyukining engillashtirilishi,
qo„shilgan qiymatdan olinadigan soliq stavkasining kamaytirilishi oqibat natijada
ishlab chiqarishni jonlashtirishga olib kelishi lozimki, bu narsa iqtisodiyotni bar-
qarorlashtirish muammosini hal etishda g„oyat katta ahamiyatga ega».
(Karimov I.A. O‗zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: ―O‗zbekiston‖, 1998. 360 bet)
Bildirilgan bu fikr, bizning nazarimizda, izohga muhtoj emas, o‗quvchilarga
shundoq ham tushunarlidir. Shunday bo‗lishiga qaramasdan, fikrda bildirilgan
tadbirlarning (soliq yukining engillashtirilishi, qo‗shilgan qiymatdan olinadigan
soliq stavkasining kamaytirilishi) amalga oshirilishi o‗zining ma‘lum bir
chegarasiga ega ekanligini qayd etib o‗tmoq lozim. Gap bu erda soliq
to‗lovchilarning xohish-istaklariga qarab soliq yukini kamaytirish yoki qo‗shilgan
qiymatdan olinadigan soliq stavkasini pasay-tirish to‗g‗risida ketayotgani yo‗q.
Xuddi shu ma‘noda soliq yukini kamaytirish va qo‗shilgan qiymatdan olinadigan
soliq stavkasini pasaytirish to‗g‗risidagi bu fikr ayrim manfaatdor soliq to‗lovchilar
qo‗lida «bayroq» vazifasini bajarishga mo‗ljallanmagan. Bundan tashqari bu fikrda
bildirilgan tadbirlarning bajarilishi bevosita quyida keltirilgan uch shartga bog‗liq
bo‗lib, ular bu tadbirlarning bajarilish chegarasini belgilab beradi:
korxonalar zimmasidagi soliq yukining engillash-tirilishi, qo‗shilgan
qiymatdan olinadigan soliq stavka-sining pasaytirilishi shu tadbirlar amalga
oshiriladigan davr mobaynida byudjetdan qilinadigan xarajatlarni mo-
liyalashtirishga salbiy ta‘sir ko‗rsatmasligi kerak. Bu, o‗z navbatida, boshqa
sharoitlar teng bo‗lgan taqdirda, byudjetdan qilinadigan xarajatlarning mos
ravishda qis-qartirilishini taqozo etadi;
139
soliq yukining engillashtirilishi, qo‗shilgan qiymatdan olinadigan soliq
stavkasining pasaytirilishi, oqibat natijada, byudjet defitsiti darajasining oshishiga
olib kelmasligi lozim;
xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlar zimmasidagi soliq yukini engillashtirish,
qo‗shilgan qiymatdan olinadigan soliq stavkasini pasaytirishdan asosiy maqsad
ishlab chiqarishni jonlantirishdir. Bu narsa sodir bo‗lsagina yuqoridagi tadbirlarni
amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Aks holda bu o‗zgarishlar o‗zining
ma‘nosiga ega bo‗lmay qoladi. Soliq yukining engillashishi, qo‗shilgan qiymatdan
olinadigan soliq stavkasining pasayishi natijasida ishlab chiqarish jonlansa, buning
evaziga byudjet yuqoridagi har ikkala tadbirni amalga oshishidan ko‗pchilik
o‗ylaganidek zarar ko‗rmaydi. Aksincha, ishlab chiqarishning jonlanishi oqibatida
soliq yukining engillashishi, qo‗shilgan qiymatdan olinadigan soliq stavkasining
pasayishi natijasida byudjetga borib tushmaydigan soliqlar summasi kompensa-
tsiya
qilinishi
mumkin.
Bu narsaning sodir bo‗lishi iqtisodiyotning
barqarorlashganligidan dalolatdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
