O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

Pul to‘lovlari 
B loyiha, f.st. 
D loyiha, f.st. 
Yil 0 
(10 000) 
10 000 
1 
33 000 
(16 000)
2 
(24 000) 
12 000 
Bu ikkala loyiha nostandart hisoblanadi va ularning har birida jami 
pul oqimi belgisi ikki marta o‘zgaradi. B loyihasi nol va birinchi yil 
oralig‘idagi davrda minusdan plyusga o‘zgaradi va birinchi va ikkinchi 
yil orasida – plyusdan minusga o‘zgaradi. D loyihasida – aksincha. 
Ushbu nostandart loyihalarning har biri uchun NPYning diskontlash 
stavkasiga bog‘liqlik grafiklari 3.2 va 3.3-rasmlarda ko‘rsatilgan. B 
loyihasi ikkita IRRga ega (8% va 122%), ularning har biri to‘g‘ri. 
Ularning qaysi biri investitsiya qarorini qabul qilishda tanlanishi kerak? 
Bu savolga javob yo‘q, shuning uchun IRR qarama-qarshi natijalar 
beradi. Shunga qaramasdan NPVni qo‘llash mumkin: har qanday 
moliyalashtirish xarajatlari 8% dan 122% oralig‘ida bo‘lganda loyihani 
qabul qilish maqsadga muvofiqdir; Kompaniyaning moliyalashdagi 
xarajatlari 8% dan past yoki 122% dan yuqori bo‘lsa, loyiha rad etilishi 
kerak.

---

170 
3.2-rasm. V loyiha uchun 
NPVning 
diskont 
stavkasiga 
bog‘liqlik grafigi 
Ushbu loyiha uchun pul 
oqimlarining aniq tavsifi natijasi 
unda ikkita IRR borligi sanaladi.
 
 
 
 
 
3.3-rasm. 
G 
loyiha 
uchun 
NPVning 
diskont 
stavkasiga 
bog‘liqlik grafigi 
Ushbu loyiha uchun pul 
oqimlarining aniq tavsifi natijasi 
mazkur loyihada bitta ham IRR 
mavjud emasligi sanaladi.
Sinov va xato usuli orqali D loyihasi uchun IRRni topishga urinishlar 
muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, chunki bunday raqam (hech bo‘lmaganda haqiqiy) 
mavjud emas. Grafik, gorizontal o‘q va NPVning egri chizig‘i kesishmasligini 
ko‘rsatadi. Yana bir bor ta’kidlash kerakki, loyiha hatto barcha diskontlash 
stavkalari holatida yuqori NPV ega bo‘lsa ham uni IRR yordamida baholash 
mumkin emas. Amaliyotda nostandart pul oqimlari bilan bog‘liq hech qanday 
loyiha yo‘q degan fikr noto‘g‘ri bo‘lar edi. Ehtimol, ular umumiy loyihalar 
sonining ozchiligini tashkil qilar, ammo baribir mavjud. Masalan, qazilma 
boyliklar bilan bog‘liq ko‘plab loyihalarda pul oqimlarining ta’riflari B loyihasini 
eslatadi. Bunday loyihalar, odatda, shaxta yoki kar’yer o‘z resurslarini tugatgandan 
keyin ular joylashgan hududni dastlabki holatiga keltirish bilan bog‘liq bo‘lgan 
katta pul majburiyatlarini nazarda tutadi. IRR bo‘yicha umumiy xulosa sifatida 
shuni aytish mumkinki, agar daromadlilikning to‘siq stavkasi sifatida 
moliyalashtirishning muqobil xarajatlari ishlatilsa, bu odatda NPV holatidagi 
natijalarga olib keladi. Biroq ba’zida IRR noto‘g‘ri, mos kelmaydigan va izchil 
Diskont stavkasi (%) 
Diskont stavkasi (%) 
N
PV
(
f.s
t.
) 
N
PV
(
f.s
t.
) 

---

171 
bo‘lmagan signallar beradi, agar ularga rioya qilsak, nooptimal qarorlarga olib 
kelishi mumkin. 
Ehtimol, IRR qaror qabul qilishning ishonchli usuli emas, balki matematik 
natijadir. Odatda, u o‘xshaganda to‘g‘ri natija beradi, lekin har doim emas. 
Qiyinchiliklarni bartaraf etish maqsadida IRRni o‘zgartirish yo‘llari bor, ammo u 
biz uchun kerakmi? NPV har doim mantiqiy va aniq signallarni beradi, shuning 
uchun uni baholashning dastlabki usuli sifatida muvaffaqiyatli ishlatishimiz 
mumkin.