91
• bozor turi (ko‘rinishi)ga bogMiq ravishda;
• hududiy bozorlarga
bogMiqligini nazarda tutib;
• bozorda davlatning ta’sirchanligi, tartibga solish va raqobat
darajasining xarakteri bo'yicha;
• yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra;
• qollanilish tartibiga muvofiq.
Aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo'yicha baholar quyidagicha farqlanadi:
• ulgurji baholar;
• chakana baholar;
•
sotib olish baholari;
• smeta qiymati;
• tariflar.
XYuSlar tovarlaming yirik partiyasini sanoat, qishloq xo'jaligi
yoki boshqa
XYuSlarga yoki ta’m inot tashkilotlariga sotadigan bahosi ulgurji baho
deyiladi.
Savdo
tashkilotlari
tomonidan aholining shaxsiy iste’moli uchun
kichik miqdorlarda sotiladigan ne’matlarga o'matilgan
baho chakana
baho deb atadi.
Qishloq
xo'jaligi
ishlab
chiqaruvchilari
tom
onidan
o'z
mahsulotlarini davlatga sotish sotib olish baholarida amalga oshiriladi.
Smeta
qiymatida
qurilish
mahsulotlari
(binolar,
inshootlar
va
b.)ning bahosi to’lanadi.
Yuklarni
tashish,
elektroenergiya,
issiqlik,
suv,
sog'liqni
saqlash
xizmatlari, mehmonxona, sayyohlik va boshqa xizmatlaming bahosi
tariflar orqali ifodalanadi.
O'matilishi
(belgilanishi)ga
qarab
baholaming
quyidagi
turiari
mavjud:
• qat’iy baholar;
•
joriy baholar;
• o'zgaruvchan (harakatlanuvchan) baholar;
92
• almashtiriluvchi («sakrovchi») baholar.
Shartnomada
qayd
etiladigan
va
shu
shartnomaga
muvofiq
ravishda
m
ahsulotni
yetkazib
berishning
barcha
muddatlari
davomida o'zgarmaydigan baholar qat’iy baholar deyiladi.
Joriy
baho
deyilganda
shu
davrda
mahsulotni
yetkazib
berish
amalga oshirilgan baho tushuniladi. Bunday baholar bir shartnoma
doirasida o'zgarishi mumkin va ular bozoming holatini o'zida aks
ettiradi.
O'zgaruvchan
(«harakatchan»)
baholar
shartnomada
ma’lum
bir shart asosida, masalan, shartnomani ijro etish payti (vaqti)da
bozor
bahosi
o'zgaradigan
bo'lsa
(ko'tarilsa
yoki
pasaysa),
o'zgartirilishi
(qayta
ko'rib
chiqilishi)
mumkin
deb
qayd
etilgan
baholardan iborat.
Almashtiriluvchi
(«sakrovchi»)
baholar
tayyorlanish
muddati
uzoq vaqtni talab etuvchi buyumlarga nisbatan o'matiladi.
Bunday
baholar
shartnom
a
ijro
etish
muddatining
tugashiga
qarab
hisoblanadi.
Bunda
birlam
chi
shartnoma
bahosi
m
ahsulot
tayyorlangan
muddat
davomida
ishlab
chiqarish
xarajatlarining
o'zgarishiga qarab o'zgartiriladi (korrektirovka qilinadi).
Vaqt omiliga ko'ra baholaming quyidagi turiari bo'lishi mumkin:
• doimiy baholar;
• mavsumiy baholar;
• bosqichli baholar.
Harakat
etish
(amal
qilish)
muddatlari
oldindan
kelishilmagan
baholarga doimiy baholar deyiladi.
Mavsumiy
xarakterga
ega
bo'lgan
tovarlarga
nisbatan
o'matilgan
baholar mavsumiy baholar deb ataladi. Bunday baholar sotishning
birlamchi
bahosiga
nisbatan
ustama
yoki
chegirmani
qo'llash
yo'li
bilan aniqlanadi va ma’lum davr mobaynida amal qiladi.
Dastlabki
aniqlangan
shkalaga
muvofiq
ravishda
oldindan
93
belgilangan
holatlarda
bosqichma-bosqich
pasaytiriladigan
tarzda
aniqlanadigan
mahsulotlam
ing
bahosi
bosqichli
baholarda
belgilanadi.
Baholar xususida ma’lumotlarni olish
usuliga muvofiq baholar
quyidagicha farqlanadi:
•
ma’lumotnomaviy baholar;
• preyskurant baholar;
• hisob-kitobli baholar.
Kataloglar,
preyskurantlar,
iqtisodiy
jurnallar,
spravochniklar
va
boshqa
maxsus
adabiyotlarda
e
’lon
qilinadigan
baholar
ma’lumotnomaviy
baholar
deyiladi.
Ular
o'xshash
mahsulotlarga
baholami belgilashda yoki baholaming darajasi va nisbatini tahlil
qilishda mo'ljal (mo'ljallanuvchi) informatsiya sifatida foydalaniladi.
Firmalarning
preykurantlarida,
spravochniklarda
va
boshqa
adabiyotlarda e ’lon qilingan baholar preykurant baholar deb ataladi.
Hisob-kitobli
baholar
individual
buyurtmalar
bo'yicha
noandazaviy
asbob-uskunalarning
shartnomalarida,
bitimlarida
qo'llaniladigan
baholardir.
Bunday
baholar
mol
yetkazib
beruvchi
tomonidan har bir aniq buyurtma uchun
uning texnikaviy va tijoriy
shart-sharoitlarini
hisobga
olgan
holda
hisob-kitob
qilinadi
va
asoslanadi.
Bozor
turiga
bog'liq
ravishda
baholaming
quyidagi
turiari
mavjud:
• auksion baholar;
• birjaviy kotirovkalar;
• savdolar baholari.
Sotib
oluvchi
tomonidan
oldindan
ko'rilgan
(ko'rib
chiqilgan)
tovariar partiyasi (loti)ga maksimal taklif qilingan daraja bo'yicha
ommaviy sotish bahosiga auksion baholar deyiladi.
Bunday baholar
talab va taklif o'rtasidagi nisbatning o'zgarishi natijasida o'matiladi.
94
Birja orqali realizatsiya qilinadigan standartlashtirilgan (andozalashtirilgan)
bir
toifadagi
tovarlaming
(shu
jumladan,
qimmatli
qog'ozlaming ham) bahosi birjaviy kotirovkalar deb ataladi.
Savdolar
baholari
ixtisoslashtirilgan
savdo
alohida
shakllarining
bahosidan
iborat.
Savdoning
bu
shakli
maxsus
hujjat
(tender)da
oldindan
e’lon
qilingan
shartlarga
ko‘ra
tovarlarni
yetkazishga
buyurtmalar berish yoki ma’lum bir ishlarni amalga oshirish uchun
pudratlarni olishga asoslangan bo'ladi.
Hududiy
bozorlarga
bog'liqligini
nazarda
tutib
baholaming
turiari quyidagicha farqlanadi:
• yagona (yaxlit) baholar;
• mintaqaviy baholar;
• mahalliy baholar.
Do'stlaringiz bilan baham: