O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

k
=T
r
-T
m
 
Bu yerda: 
YaF
k
— XYuSning yalpi foydasi;

---

81 
T
r
— tovariar, mahsulotlar, ishlar va xizmatlami realizatsiya qilishdan olingan 
tushum; 
T
m
— sotilgan tovariar, mahsulotlar va xizmatlaming tannarxi.
SOF
k
= Ya
k
- ТХ – BX 
Bu yerda: SOF
k
— XYuSning sotuvdan olgan foydasi; 
Ya
k
— XYuSning yalpi foydasi; 
TX — tijoriy xaraxatlar; 
BX — boshqaruv xarajatlari. 
STF
k
 
= SOF
k
+ BD – BX 
 
Bu yerda: STF
k
— soliqqa tortilgunga qadar XYuSning foydasi; 
SOF
k
— XYuSning sotuvdan olgan foydasi; 
BD — boshqa daromadlar; 
BX — boshqa xarajatlar. 
SF
k
= STF
k 
- FOS 
Bu yerda: SF
k
— XYuSning sof foydasi; 
STF
k
— soliqqa tortilgunga qadar XYuSning foydasi; 
FOS — foydadan olingan soliq. 
Foydadan 
soliqlar 
va 
boshqa 
majburiy 
to'lovlar 
to'langanidan 
so'ng 
uning 
qolgan 
qismi 
XYuS 
tomonidan 
mustaqil 
ravishda 
taqsimlanadi 
va 
foydalaniladi. 
Foydaning 
bu 
qismi 
investitsion, 
ishlab 
chiqarish 
va 
ijtimoiy 
xarakterdagi 
ehtiyojlarga 
sarflanishi 
mumkin. 
Uni 
taqsimlash 
jarayonida, 
albatta, 
XYuSning 
kapital 
quyilmalarga 
bo'lgan 
ehtiyoji 
hisobga 
olinmog'i 
lozim. 
Shuning 
uchun ham bozor kon’yunkturasini hisobga olgan holda foydadan 
ishlab 
chiqarishni 
rivojlantirish 
fondiga 
ajratmalarning 
miqdori 
aniqlanadi 
va 
ular 
kapital 
quyilmalar, 
aylanma 
mablag'lami 
ko'paytirish, 
ilm 
iy-tadqiqot 
va 
loyiha-konstruktorlik 
ishlarini 
ta’minlash, 
yangi 
texnolgiyalarni 
joriy 
etish 
uchun 
foydalaniladi. 
Foyda hisobidan rezerv fondi ham shakllantiriladi, chunki bozor iqtisodiyoti 
sharoitida 
ishbilarmonlik 
risklaming 
darajasi 
keskin 

---

82 
oshadi. 
Bu 
fond 
har 
yillik 
ajratmalar 
hisobidan 
tashkil 
qilinadi. 
Ajratmalarning 
o'lchami 
esa 
XYuSning 
ta’sis 
hujjatlariga 
muvofiq 
belgilanadi. 
5.3. Rentabellik va uni oshirish yollari 
XYuSning 
foydalilik 
darajasini 
aniqlash 
uchun 
rentabellik 
ko'rsatkichlaridan 
foydalaniladi. 
Ular 
olingan 
foyda 
summasining 
sarf 
qilingan 
mablag'larga 
yoki 
realizatsiya 
qilingan 
mahsulotning 
hajmiga nisbati bilan aniqlanadi. 
Moliyaviy tahlil jarayonida rentabellikning quyidagi ko'rsatkichlaridan tez-
tez foydalaniladi:
• sotuv (sotish) rentabelligi; 
• o'zlik kapitalning rentabelligi; 
• aylanma aktivlaming rentabelligi; 
• aylanmadan tashqaridagi aktivlaming rentabelligi; 
• investitsiyalarning rentabelligi. 
Sotuv 
(sotish) 
rentabelligi 
XYuS 
sotuvi 
(sotishi)ning 
hajmida 
sof 
foydaning 
salmog'ini 
ko'rsatadi 
va 
uni 
quyidagi 
formula 
yordamida aniqlash mumkin: 
K
rs 
= (SF
k
: SH ) x 100% 
Bu yerda: K
rs
— sotuv (sotish) rentabelligi; 
SF
k
— XYuSning sof foydasi; 
SH — XYuSning sotuv hajmi. 
O'z 
kapitalining 
rentabelligi 
XYuSning 
egalari 
tomonidan 
investitsiya 
qilingan 
kapitaldan 
foydalanish 
samaradorligini 
aniqlashga 
imkon 
beradi. 
Odatda 
bu 
ko'rsatkich 
mablag'laming 
boshqa 
XYuSlarga, 
qimmatli 
qog'ozlarga 
va 
depozitlarga 
qo'yilishi 
imkoniyati 
bilan 
taqqoslanadi. 
Bu 
ko'rsatkich 
kompaniyaning 
egalari 
tomonidan 
XYuS 
qo'yilgan 
har 
bir 
birlik 
sof 
foydaning 
qancha 
pulli 
birligini 
«ishlaganligini» 
ko'rsatadi 
va 
formula 
yordamida 
quyidagicha hisoblanadi:

---

83 
К
ruk
= (
SF
k
: 
0 ‘K
k
) x 100% 
Bu yerda: 
К
ruk
— XYuS o'zlik kapitalining rentabelligi; 
SF
k
— XYuSning sof foydasi; 
0 ‘K
k
— XYuSning o'zlik kapitali. 
Aylanma 
aktivlaming 
rentabelligi 
aylanma 
mablag'lardan 
foydalanish samaradorligini ochib beradi va uni quyidagicha aniqlash 
mumkin: 
К
ram
= 
SF
k
: 
JA
k

Bu yerda: 
K
ram
 —
XYuS aylanma aktivlarining rentabelligi; 
SF
k
— XYuSning sof foydasi; 
JA
k
-
XYuSning joriy (yillik o'rtacha) aktivlari. 
Aylanmadan 
tashqaridagi 
aktivlaming 
rentabelligi 
ko'rsatkichi 
kompaniyaning 
asosiy 
kapitaliga 
nisbatan 
XYuSning 
yetarli 
foyda 
hajmini ta’minlash qobiliyatini aks ettiradi. Uni formula yordamida 
quyidagicha ifodalasa bo'ladi: 
К 
rama
= (SF
k 
: UMA
 k
) x 100%
Bu yerda
:
К 
rama
.
—
XYuS 
aylanmadan 
tashqari 
aktivlari 
ning rentabelligi; 
SF
k 
—
XYuSning sof foydasi; 
UMA
k 
—
XYuSning 
uzoq 
muddatli 
(yillik 
o'rtacha) 
aktivlari.
Investitsiyalarning rentabelligi koeffitsienti XYuS raqobatbardoshligi va 
innovatsionligining eng muhim indikatorlaridan biri hisoblanadi. Uni quyidagi 
formula yordamida hisoblash mumkin:
K
ri
= SF
k
: ( 0 ‘K + U M M ) x 100%
Bu yerda: 
K
ri
— XYuS investitsiyalarining rentabelligi;
SF
k
— XYuSning sof foydasi; 
0 ‘K
— XYuSning o'zlik kapitali; 
UMM
—XYuSning 
uzoq 
muddatli 
majburiyatlari. 
Rentabellikni 
oshirish 
yo'nalishlari 
om 
illam 
ing 
quyidagi 
guruhlari bilan bog'liq: 
• foyda summasini ko'paytirish; 
• foyda olish uchun xarajatlarning darajasini va resurslami 
kamaytirish. 
Bu yo'nalishlar har bir XYuSda konkretlashtirilishi va rentabellikni oshirish 

---

84 
rezervlarini qidirib topish hamda ulardan foydalanish asosida amalga oshirilishi 
mumkin.
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
• «Ishlab chiqarish xarajatlari» va «ishlab chiqarish chiqimlari» 
tushunchalari bir xil ma’noni anglatadimi? Ularning farqli jihatlari 
nimalardan iborat? 
• Ishlab chiqarish chiqimlarini, dastlab necha guruhga bo'lish 
mumkin va ular qanday nomlanadi? 
• Aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar qanday xarajatlarni o'z ichiga 
oladi? 
Aniq bo'lmagan, almashgan chiqimlar yoki qo'ldan boy berilgan, 
qo'ldan chiqarilgan imkoniyatlar chiqimlari nimalardan iborat? 
• XYuSning xarajatlariga uning mohiyatini ifodalovchi qanday 
ta’rif 
berish 
mumkin? 
• 
«Xarajatlar» 
tushunchasi 
«tannarx» 
tushunchasidan 
qanday 
farqlanadi? 
• XYuS faoliyatining shart-sharoitlari va yo'nalishlariga bog'liq 
ravishda xarajatlar qanday guruhlarga bo'linadi? 
• Ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog'liq bo'lgan xarajatlar 
tarkibiga, odatda, nimalar kiritiladi? 
• Ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog'liq bo'lgan xarajatlar 
qanday klassifikatsiya qilinishi mumkin? 
• 
XYuS 
umumiy 
xarajatlarining 
summasidan 
iborat 
bo'lgan 
ishlab chiqarish tannarxining tarkibiga nimalar kiradi?
• Odatda, xarajatlarning klassifikatsiyasi ulaming qanday belgilar 
bo'yicha guruhlarga ajratilishini o'z ichiga oladi? 
• Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlar qanday guruhlatga 
klassifikatsiya qilinadi va ularning mazmuni nimalardan iborat? 
• Iqtisodiy elementlariga ko'ra xarajatlarni qanday guruhlarga 
bo'lish mumkin va ularning tarkibiga nimalar kiradi? 

---

85 
• Kalkulyasiya moddalari bo'yicha xarajatlar nimalarga bo'linishi 
mumkin? 
• To'g'ri (bevosita) xarajatlar va egri (bilvosita) xarajatlarning 
o'ziga xos bo'lgan xususiyatiari nimalardan iborat? 
• Davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab xarajatlar 
qanday turlarga bo'linadi? 
• Chiqimlarni kamaytirishning qanday asosiy yo'llari mavjud? 
• XYuSning barcha moliyaviy resurslari qanday resurslardan 
tashkil topadi? 
• XYuSning o'z mablag'lari nimalar hisobidan shakllanadi? 
• Moliyaviy bozordan jalb qilinadigan resurslarga nimalar kiradi? 
• Qayta taqsimlash tartibida olinadigan tushilmalarning tarkibi 
nimalardan iborat? 
• Investitsion faoliyatdan resurslar XYuSga qanday ko'rinishlarda kelib 
tushadi? 
• Amaliyotda hamma vaqt ham foydaning mazmun-mohiyati 
bir xil tarzda ifodalanaveradimi va foyda deganda nima tushuniladi? 
• Amaliy faoliyatda «foyda»ning barcha tushunchalarini qanday 
guruhlarga birlashtirish mumkin? 
• Faoliyatning moliyaviy natijalarini tahlil qilishda XYuSlar, 
ko'p hollarda, foydaning qanday ko'rinishlariga tayanadi? 
• Asos foyda deyilganda qanday foyda tushuniladi? 
• Balans foyda nimadan iborat? 
• Sof foyda yoki sof daromad qachon vujudga kelishi mumkin? 
• Hisobotlarda foyda qanday ko'rinishlarda aks ettirilishi mumkin? 
• XYuSlar faoliyatining umumiy moliyaviy natijalari qanday 
hisobotda o'z aksini topadi va unda moliyaviy tahlil uchun zarur 
bo'lgan qanday muhim ma’lumotlar mujassamlashgan? 
• 
Faoliyatning 
odatdagi 
ko'rinishi 
bo'yicha 
daromadlar 
va 
xarajatlar qanday tarzda hisoblanadi?

---

86