O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

 

---

69 
 
5-MAVZU: XOʼJALIK YURITUVCHI SUBYEKTLARNING ISHLAB 
CHIQARISH CHIQIMLARI VA FOYDASI
REJA: 
5.1. 
Xo‘jalik 
yurituvchi 
sub’ektlarning 
xarajatlari: 
mohiyati, tarkibi, klassifikatsiyalanishi va samaradorligini baholash
5.2. Foyda, uni shakllantirish va undan foydalanish
5.3. Rentabellik va uni oshirish yollari
 
5.4. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning xarajatlari: mohiyati, tarkibi, 
klassifikatsiyalanishi va samaradorligini baholash 
«Ishlab chiqarish xarajatlari» va «ishlab chiqarish chiqimlari» 
tushunchalari bir xil ma’noni anglatuvchilar emas. Bu tushunchalarning ikkinchisi 
birinchisiga nisbatan kengroq bo‘lib, jamiyat nuqtainazaridan u jonli va 
buyumlashgan mehnatning barcha hajmini o'zida mujassam etadi va mahsulotning 
qiymatiga teng. «Ishlab chiqarish chiqimlari» tushunchasi, aksariyat hollarda, 
iqtisodiyotning ma’lum bir sohasi bilan bog'langan (masalan, ishlab chiqarish 
chiqimlari, muomala chiqimlari va boshqalar). Ishlab chiqarish chiqimlarini, 
dastlab 
ikki 
guruhga 
bo'lish 
mumkin: 
• 
aniq 
yoki 
amaldagi, 
haqiqatdagi 
chiqimlar; 
• aniq bo'lmagan chiqimlar. 
Aniq 
yoki 
amaldagi, 
haqiqatdagi 
chiqimlar 
XYuS 
tomonidan 
amalga 
oshirilgan 
aniq 
xarajatlardan 
— ish haqi, xom-ashyo va 
materiallar 
xarajatlari, 
ijara 
uchun 
to'lov 
va 
boshqalardan 
iborat. 
Aniq 
bo'lmagan, 
almashgan 
chiqimlar 
yoki 
qo'ldan 
boy 
berilgan, 
qo'ldan 
chiqarilgan 
imkoniyatlar 
chiqimlari 
esa 
shu 
bilan 
bog'liqki, 
XYuS 
mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
uchun 
kapitaldan 
foydalanar 
ekan, 
shuning 
o'zida 
uning 
muqobilli 
foydalanish 
imkoniyatini 
qo'ldan 
chiqaradi. 
M 
ablag'laming 
cheklanganligi 
ularning 
foydalilik 
darajasiga qarab mavjud imkoniyatlarning variantlaridan foydalanishga XYuSni 
majbur 
qiladi. 
Bunda 
har 
doim 
qo'ldan 
chiqarilgan, 

---

70 
boy 
berilgan 
foydalar 
elementlari 
va 
demak, 
aniq 
bo'lmagan 
chiqimlar elementlari mavjud bo'ladi. U yoki bu mahsulotni ishlab 
chiqarishni davom ettirish yoki uni yanada kengaytirish xususida
har qanday 
boshqaruv 
qarori 
aniq 
va 
aniq 
bo'lmagan 
chiqimlarning 
hisob-kitobiga 
asoslanadi. 
U 
yoki 
bu 
iqtisodiy 
qaror 
o'rtasidagi 
tanlanish har doim boshqa maqsadlarga erishish uchun ongli ravishda 
yo'qotilgan 
yoki 
rad 
etilgan 
imkoniyatlarni 
tavsiflaydi. 
«XYuSning 
xarajatlari» 
tushunchasi 
«XYuSning 
chiqimlari» 
tushunchasidan 
farq 
qilib, 
ular 
bevosita 
moliyaviy 
kategoriyalar 
va 
birinchi navbatda mahsulot tannarxi bilan uzviy bog'langan. Shuning 
uchun 
ham 
XYuSning 
xarajatlariga 
uning 
mohiyatini 
ifodalovchi 
quyidagicha ta’rif berish mumkin: 
foyda olish yoki XYuSning boshqa 
maqsadlariga 
erishish 
uchun 
foydalaniladigan