Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

Hosilaviy  vositalar  CFD  operatsiyalari.  Oltin  bozoridagi  investorlar 
oʻrtasida  eng  ommabop  vosita  valyutalarning  farqiga  asoslangan  (CFD)  bitimlar 
hisoblanadi. Shu  vaqtgacha biz tabiiy  metall bozorlarini tashkil etishni  va  faoliyat 
yuritishni  koʻrib  chiqqan  edik.  Biroq  virutal  vositalar  bilan  sado  qilish  bilan 
bogʻliq  boshqa  qism  ham  katta  qiziqish  uygʻotadi.  Jahon  moliya  bozorlari 
tendensiyasini  oʻzgartirib  yuborgan  amaliyotlar  ichida  savdoni  tezkor  vositalar 
orqali  amalga  oshirish  alohida  ahamiyatga  ega.  1970-yillarda  boshlangan  foizli 
stavkalarning  va  valyuta  kurslarining  oʻzgarishi  davri  ortib  borayotgan  xatarlarni 
boshqarish  uchun  foydalanishi  mumkin  boʻlgan  yangi  moliyaviy  vositalarga 
boʻlgan  ehtiyojni  yuzaga  keltirdi.  Hosilaviy  moliya  vositalari  industriyasining 
rivojlanishi  koʻp  jihatdan  ularning  bozordagi  oʻzgaruvchan  yoʻnalishlarga  tez  va 
samarali aks taʼsir koʻrsatish qobiliyatlari bilan bogʻliq.  
Fyuchers.  Jahon  amaliyotida  oltin  fyuchers  bitimlari  bir  necha  birjalarda 
savdo  qilinadi,  bunda  oltin  bilan  savdo  qilish  uchun  tuziladigan  bitimlarning  eng 
koʻp  hajmi  Nyu-York  Tovar  birjasi  (COMEX)da  tuziladi.  U  yerda  oltin  bilan 
operatsiyalar  1974  yildan  boshlab  amalga  oshirila  boshladi.  Fyucherslar  bilan 
operatsiyalarning  asosiy  maqsadi  xedjirlash  va  spekulyatsiyalardir.  Mazkur 
bitimlarning  jozibadorligi  shundaki,  uni  tuzish  uchun  katta  pul  yoki  koʻp 
miqdordagi  tovar  boʻlishi  shart  emas.  Nisbatan  uncha  katta  boʻlmagan  kapitalga 
kiritiladigan mablagʻlar katta foyda keltirishi mumkin. 
Shoshilinch  bitimning  boshqa  ommabop  shakli  1976  yilda  birinchi  marta 
kiritilgan oltinga opsion hisoblanadi, bunday shakl Amerikada u bilan oʻtkazilgan 
operatsiyalardan soʻng 1982 yilda keng tarqalib ketdi. 

---

111 
 
Xejdirlashning  boshqa  vositalariga  nisbatan  opsion  shunisi  bilan 
jozibadorki, u konʼyukturaning noqulay oʻzgarishidan  muhofaza qilish maqsadida 
ijro  etish  narxini  qayd  qilishdan  tashqari  u  qulay  konʼyukturadan  foydalanish 
imkonini  beradi.  Opsion  xaridorining  yoʻqotishlari  maksimal  miqdori  toʻplangan 
mukofot bilan chegaralangan, yutuq esa imkoniyatli tarzda chegaralanmagan. Mos 
ravishda,  opsion  sotuvchisi  uchun  aksincha  vaziyat  paydo  buladi.  Opsionlar 
birjadan  tashqari  bozorda  ham  muomalada  boʻlishi  mumkin.  Bunday  opsionlar 
dilerlik opsionlari deyiladi. Ular farq qiluvchi jihatlari shundaki, u birja tomonidan 
emas,  balki  aniq  yuridik  shaxs  tomonidan  emitatsiya  qilinib,  u  opsionning  ijro 
etilishini kafolatlaydi. Bunda dilerlik opsionlarini ikki guruhga ajratish mumkin: 
- xususiy spekulyativ talabni qondirish uchun chakana bozorda sotish uchun 
moʻljallangan opsionlar; 
- oltin savdo opsionlari. 
Xususiy  spekulyativ  talabni  qondirish  uchun  chakana  bozorda  sotish  uchun 
moʻljallangan opsionlar dastlab  yuqori riskli edi. Chunki 1970-yillarning  ikkinchi 
yarmida  AQSHda  bozorning  yuqori  dajada  oʻzgaruvchi  boʻlganligi  tufayli  juda 
koʻp  firibgarlik  holatlari  qayd  etilgan.  Dilerlik  opsionlari  bilan  savdo  qilishni 
tashkil  etish  yangi  talablarning  kiritilishi  hokimiyatning  bunga  aks  taʼsiri  boʻldi. 
Xususan,  kastodial  bankda  oltinni  deponentlash,  shuningdek  diler  uchun  opsionni 
ijro etguncha yoki uning amal qilish muddatini oʻtib ketguncha opsion mukofotini 
deponentlash nazarda tutilgan edi.